Енді жоғарыда аталған ұғымдарды ғалым, жазушы, публицист Немат Келімбетовтің түсінігі тұрғысынан бағамдап көрейік. «Мен өзім тек бала-шағасының қамын күйттеп, күйбеңдеп жүрген кісіні шал дер едім де, ал туған ауылының, туған жерінің жоғын жоқтап, қамын жеп, жан-тәнімен қарбаласып жүрген егде жастағы ер азаматты «қария» дегім келіп тұрады, қазақ дейтін тұтас қауымды бөліп-жармай, бүкіл елдің қамын ойлау дәрежесіне дейін көтерілген құрметті қартты ақсақал дегім келіп тұрады» дейді ғалым.
Жоғарыда келтірілген ұғымдарды бүгінгі күн тұрғысынан зерделесек артық болмас. Қоғамдағы үлкен кісілердің басым көпшілігі өз отбасының қамын ойлап жүретін шалдар қатарына жатады. Бір қарағанда бұл жаман да емес сияқты. Отбасының күйін күйттеп, тырбаңдап еңбек еткеннің несі жаман?! Әрбір отбасының қожасы өз ұрпағының болашағы үшін аянбай еңбек етіп жатса біз де озық елдер қатарына әлдеқашан қосылар едік-ау!
Қария санатында жүргендер арасында тек өз отбасының ғана емес, өзі тұратын ауылдың қамын ойлап, жоғын жоқтайтындар да болған. Ондайлар қазір де бар деп ойлаймын.
Қостанай облысының Тау Құсмұрын аталатын өңірінде қоныс тепкен тағышылар ауылында Ыбырай Қанатбаев деген кісі болды. Колхоздың тыныс-тіршілігіне белсене араласқан адам. Тауарлы-сүт фермасында меңгеруші болды, қырманды басқарды, мал дәрігері болды. Он жылдай колхоз басқармасының мүшесі болып, тексеру комиссиясының төрағасы міндетін де атқарды. Ол жылдары мен сол ауылда мектеп директоры болатынмын. 1963 жылы қуаңшылық болып, егін нашар шықты, жем-шөп тапшы болды. Қарашаның аяғында жекенің малы қолға қарап қалды. Малды әлі де қамысы қалың қопаға апарып бағуға болар еді деп жүрді үлкендер жағы. Алайда ешкім мал бағамын деп суырылып шыға қоймады. Міне, осындай қысылтаяң шақта ел қамын ойлаған Ыбекең қажыр-қайрат көрсетті. Атын ерттеп мініп ауыл малын Құсмұрын көлінің қопасына апарып салды. Сөйтіп 83 жастағы ақсақал ауылдың малын бір ай бойы бағып берді. Жерлестері болса шынайы ризашылықтарын білдіріп, бала-шағаңның қызығын көр, бойыңа дерт бермесін, жүзге жет деп ақ тілектерін айтты. Сөз орайында айта кетейік, Ыбекең елдің батасы қабыл болып 106 жасында дүниеден өтті.
1953 жылдың қыркүйегінде мемлекет басшылығына келген Хрущев халықтан «басы артық малды» тартып алуға кірісті. Осындай шақта тағы да Ыбекең ауданнан келген өкілдердің алдына шығып халық сөзін сөйледі. «Біз үкіметтің қаулысына қарсы емеспіз. Бірақ алды-артына қарамай жұрттың малын жаппай жинап алушылармен келіспейміз. Менің де бием бар, алыңдар. Ал қымызын ішіп, соны көлік қылып отын-шөбін дайындап жүргендердің қолындағы биесін алып қою қалар болар екен». Ыбекеңнің осы сөзінен кейін өкілдер ақылға келіп ауылдағы жиырмашақты шалдың биелерін өздеріне қайтарып береді. Оның алдында аз уақыт үкіметті басқарған Маленков шаруаларға қара мал, жылқы ұстауға рұқсат берген ғой. «Маленков берген байталды, Хрущев келіп қайта алды» деген мысқыл өлеңнің де шығып жүргені сол кез болатын.
Осы орайда Ыбырай қарттың тағы бір ісін айтуға тура келіп тұр. КСРО Жоғарғы Кеңесі 1964 жылы колхоз мүшелеріне зейнетақы және жәрдемақы төлеу туралы қаулы қабылдады. Соған байланысты жергілікті кеңес өз аумағында тұратын үлкен кісілердің тізімін жасап, аудандық әлеуметтік қамсыздандыру бөліміне тапсырды. Сөйтіп жаңағы шалдарға 12 рубль 50 тиыннан зейнетақы белгіленеді. Сөйтсе құжатта егер колхозда соңғы жылы 6 ай жұмыс істесе зейнетақы мол болады деп көрсетілген екен. Содан Ыбекең ауылдағы шалдармен ақылдасып, колхоздың мал қораларын жөндеу жөнінде колхоз басқармасымен шартқа отырады. Ақыры 6 ай тынымсыз еңбек етіп, кейін еңбегінің зейнетін көрді. Әлгі шалдардың алды 50 рубльге дейін зейнетақы алуға қол жеткізді. Қора жөндеу жұмысына әйелдерге дейін қатысты. Осыдан кейін Ыбекең тағы да ауылдастарының ақ батасына бөленді. Елдің қамын ойлаған, қартайса да қайраткерлік қарымын жоғалтпаған осындай кісілерді ақсақал деп айтса құба-құп.
Жалпы, жақсы қартая білу де үлкен өнер болса керек. «Жақсы адам қартайса көкірегі толы хат болар, жаман адам қартайса бықсып жанған от болар» деген сөз тегіннен-тегін айтылған жоқ. Көрген-білген тәжірибелерімен бөлісіп, кейінгі жастарға ақыл-кеңестерін бере жүретін үлкендердің ісі әркезде де өзгелер үшін өнеге болуы тиіс. Өкінішке қарай, іс жүзінде күнделікті өмірдегі жағдай дәл біз күткендегідей бола бермейді. Кейбіреулер жасы егде тартса да арақ-шарап ішіп, түрлі ұятты қылықтарға барып, кейінгілерге теріс үлгі көрсетіп жатады. Енді бір шалдардың тірлігі қара бастарынан артылмайды. Кейінгі ұрпаққа дұрыс жол көрсетуге мүмкіндіктері жоқ, әйтеуір жер басып жүргендеріне мәз. Тіпті балама жақсы қызмет алып беремін деп әкім-қараларға жалпаңдап, жағымпазданып жүретін де шалдар баршылық. Ондайлар әдетте «ақсақал» деген ардақты атқа кір келтіріп, азын-аулақ беделдерінен айырылады.
Жақсы ғұмыр кешіп, ел-жұрттың алдында абырой-беделге бөлене білген адам қартайдым деп өкінбеуі тиіс. Өйткені ондай адамдардың ісі елдің есінде ұзақ сақталады.
Қанапия МЫРЗАҒОЖИН,
Қазақстанның құрметті журналисі
АСТАНА