Жалған рейтинг жарға жығады
Жолдауда білім саласына қатысты аталған бес тапсырманың күрделі және әлеуметтік жағынан маңыздысы – «Педагог мәртебесі туралы» заңды әзірлеу. Бұл мәселені шешуге алғашқы қадамдардың бірі 2007 жылы қабылданған «Білім туралы» заңында 7 тарау 50-бапта педагог қызметкердің мәртебесі, педагог қызметкердің құқықтары, міндеттері мен жауапкершілігі, білім беру ұйымдары қызметкерлерінің еңбегіне ақы төлеу жүйесі, әлеуметтік кепілдіктер сияқты төрт бағыт шеңберінде жасалған.
Кейінірек, 2016 жылы Білім және ғылым министрінің бұйрығымен Педагогикалық әдеп қағидалары қабылданды. Осы екі құжат қазіргі таңда педагог мәртебесін қамтитын заңды негіздемелер. Аталған заңды нормалар адамды тиімді еңбектенуге ынталандыратыны анық. Бірақ бір қағидаттар жетістікке қол жеткізген жағдайда ақшалай ынталандырса, келесісі жазалаумен тәртіпті сақтауға шақырады. Қолданыстағы заңнамалардың барлығы ынталандырудың «бихевиоризм» іліміндегі түрлеріне негізделген.
Білім саласында маңызды зерттеулер жүргізген америкалық атақты психолог Альфи Кон «Punished by rewards» (Марапатпен жазалау) атты еңбегінде кез келген бихевиоризм принциптеріне негізделген ынталандырудың (ақшалай, жаза түрінде) қысқа мерзімді екенін дәлелдей отырып, нәтижесінде жоғары марапатқа ие болу үшін жалған мәліметтердің тіркеліп, кері процестердің орын алуы мүмкін екенін сараптайды. Бұл қайшылықтарды жою үшін Альфи Конның негізгі принциптері төмендегідей:
– Қызметкердің жалақысын лайықты деңгейде төлеп, оны қанауда жүргендей сезімнен арылту қажет. Кез келген ақшалай ынталандырудың белгілі бір шартпен ұсынылуы – адамды бақылауда ұстауға және бұл процесті жануарды қолға үйретумен салыстыруға болады. Бұл құбылыс адамның абыройын төмендетеді;
– Қызметкердің аттестациядан өткен нәтижесін еш уақытта жалақымен байланыстыруға болмайды, қорытынды бағалар тек жұмыскердің кәсіби жетілуіндегі негіздеме ретінде қолданылуы тиіс. Яғни адамдарды рейтингтер арқылы реттеп, бөлу және араларында бәсекелестікті туындату – оларға айла-шарғы жасаумен (манипуляция) тең;
– Қызметкердің ынтасын арттыру үшін қолайлы атмосфера құрылуы қажет, адамгершілігі жоғары деңгейдегі басшының қол астындағы жұмыскерлердің еңбек өнімділігі биік дәрежеде болады.
«Ұстаз» төсбелгісін бекіту қажет
Осындай жағдайды қалыптастыруға Альфи Кон ынталандырудың үш қағидатын ұсынады: әріптестік, мазмұнның айшықтығы және еркін таңдау.
Ынталандырудың жаңа психологиялық зерттеулеріне негізделген төмендегі ұсыныстар «Педагог мәртебесі туралы» заңды әзірлеу барысында ескерілсе ұстаздардың жеке тұлға ретінде абыройлары артатынына сенім мол.
Әріптестік факторын білім қызметкерлері арасында дамыту үшін:
1) «Ұстаз» төсбелгісін бекіту қажет – мысалы, депутаттарды ерекшелейтін төсбелгі оларға деген құрмет пен белгілі топ мүшесі екенін айқындап тұрады;
2) Кітап сату дүкендерінде ұстаздарға жеңілдік берілуі тиіс – қазақстандық оқулықтарды шығаратын барлық баспаларға осындай міндеттемені жүктеу қажет;
3) Оңтүстік Корея тәжірибесі негізінде тұрғылықты жерде бірнеше мектеп болған жағдайда ұстаздардың ротациясын қамтамасыз ету керек – сонда бір аймақтағы білім ордаларының сапалық деңгейлері реттеледі, яғни білікті мамандар 3-5 жыл көлемінде басқа оқу орындарына барып өз тәжірибелерін енгізуге мүмкіндік алады, ал төмен дәрежедегі ұстаздар білім сапасы жоғары мектептерде біліктілігін жоғарылатуға қол жеткізеді. Бір орында жұмыс атқарып жатқан ұстаздар қауымы командалық жұмыс жүргізе бастайды.
Мазмұнның айқын болуы дегеніміз – әр адам атқарып жатқан жұмысының маңыздылығын толығымен сезіне алса, онда оның еңбек өнімділігі арта түседі. Көбінде біз мұғалімнің еңбегін тек алғашқы және соңғы қоңырау мерекесі мен Ұстаздар күнінде аса қадірлеп, маңызының зор екеніне құр сөзбен мақтау жаудырып жатамыз. Шын мәнінде, бұл афоризмдерді білім қызметкері өзінің жеке тұлғасымен тікелей байланыстыру үшін жоғары оқу орындарынан үздік студенттердің мектептегі ұстаздарына және білікті түлектердің жұмыс орындарынан ЖОО-дағы педагогтеріне алғыс хаттар жіберілсе, әр мұғалім қоғамға сіңіріп жатқан еңбегінің деңгейін нақты білетін еді.
Мектеп директоры мұғалімдер алдында есеп беріп отырса...
Бүгінгі таңда педагогикалық мамандықты игеріп жатқан студенттердің аз бөлігі ғана мектептегі тәжірибеден сапалы өтетіні белгілі және университеттердегі зерттеулер көбінде теориялық тұрғыдан қарастырылады, осы олқылықтарды болдырмау үшін және болашақ ұстаздар еңбектерінің мазмұнын толықтай сезіну мақсатында, педагогтер даярлайтын ЖОО-ларда ғылыми лаборатория ретінде бір балабақша мен бір мектептің тіркелуі міндеттелгенін ұсынар едік.
Еркін таңдау қағидасы – адамның алдына қойған мақсаттарына жету жолдарын өзі таңдап, шешімдерді қабылдау барысында тікелей қатысатын болса, онда оның жұмысқа деген ынтасы жоғарылай түседі. Яғни ұстаздар өздеріне қатысты мәселелерді шешуде тікелей атсалысатын болса және сапалы еңбек ету үшін тиімді әдіс-тәсілдерді таңдауда еркіндікті сезінсе, онда олардың өзін өзі бағалау деңгейі де, мәртебесі де жоғарылайтыны сөзсіз.
Мысалы, мектеп директоры жыл сайын мұғалімдер алдында есеп беріп, олардың оқу орны жұмысының тиімділігін арттыру жолында ұсыныстарын ескеретін болса, ұстаздардың мектептің жетілуіне бар күштерін салатыны белгілі.
Соңғы жылдары орта білім беру саласы толығымен жаңартылған мазмұнға көшіп жатқан кезде ұстаздар мен олардың мәртебесіне де жаңаша көзқарас қажет.
Айжан САДЫҚОВА,
«IQanat» білім беру қорының атқарушы директоры, экономика ғылымдарының кандидаты
Шығыс Қазақстан облысы