– Арап Сіләмұлы, Зырян қаласы мен ауданының Алтай деп өзгертілуін уақыт талабынан туған толғағы жеткен мәселе деп қабылдаған боларсыз?
– Зырян қаласы мен ауданының Алтай деп өзгертілгені туралы жақсы жаңалықты естігенде осы өңірде ғана емес, жалпы Қазақ елінде бөркін аспанға атпаған адам кемде-кем шығар?! Қуанышымыз қойнымызға сыймағаны анық. Жердің атауы, судың атауы, елдің атауы деген үлкен маңызы бар мәселе. Бұл жай атау ғана емес. Ол халықтың өткен тарихы, оның мінезі, салт-санасы әрі қазақ атты қалай болса солай қоя салмаған. Сол жердің өзінің қасиетіне, ерекшелігіне қарай дәл тауып атаған. Шағыл бойы, Семейтау дейді осы жердегі шығаберісті. Шағылыңыз жиналып жатқан құм. Одан әрі қарай Семейтау. Осы Семейтауың да, Шағылың да бірнеше ғасыр бұрын қойылған атаулар екені анық. Оны өзгертудің, басқаша жасаудың қажеті жоқ.
Ал Зырянның жағдайы басқа. Алтай – төрт мемлекетке ортақ тау. Шығысында Қытай, солтүстік-шығысына қарай Моңғолия, батысына қарай Ресей, бер жағында Қазақстан жатыр. Әркім меншіктенеді. Қазақстандықтар «Алтай біздікі» дейміз, Ресей «біздікі» дейді, Моңғолия мен Қытай «біздікі» дейді. Бұған ешкімнің де таласы жоқ шығар. Күні бүгінге дейін солай өмір сүріп келе жатырмыз. Қазақстанда тарихи әділеттілік орнап, төл атауларды қайтару ісі мықтап қолға алынғаны қуантады бізді. Зырянды халықтың Алтай деп атайық деген ұсынысының өзі көңілге жылылық берері күмәнсіз. Өйткені Алтай қай халықтың болса да жүрегіне өте жақын. Алтайды Мағжан Жұмабаев та, Иса Байзақов та жырына, әніне қосқан. Бұл да тегін емес. Алтайдың табиғаты, оның тазалығы адамды тартып, өзіне қарай жақындатып тұрады. Онда қаншама керемет жерлер бар аралап көрсеңіз. Ғажайып бір оазис сияқты. Қазақстанның Швейцариясы осы Алтай ма деген де ойда қаламын.
Алтайдың қойны-қонышы толған ең алдымен рухани байлық. Көптеген тұлғалы азаматтарды өмірге әкелді. Алтай – тек рухани емес, үлкен материалдық байлықтың да ортасы. Алтын, күміс, түсті металдар – барлығы осы Алтайдың қойнауынан шығып жатыр. Ендеше Алтай әр халыққа, оның ішінде түркілерге, таратып айтсақ, қазақтың жүрегіне тым жақын. Мен Зырян аудандық қоғамдық және ардагерлер кеңесінің төрайымы Элла Гейгердің: «Алтай» дейтін әлемдік брендті экономикамыздың дамуына пайдаланбау күнә дер едім. Осы қаланың өркендеуіне үлес қосып, өндіріс қазанында құрыштай қайнаған аға буын бұл өзгерісті құптайтынын мәлімдегім келеді», деген байыпты байламын толқыныспен, тебіреніспен қабылдадым.
Иә, тарихи шындық қалпына келуге тиісті және Алтай сықылды ұлы тауды ұлықтауға тиістіміз! Оны ұлықтамасақ, қалай рухани жаңғырамыз? Қазақ елі тәуелсіздігін алып, етек-жеңін жинай бастағанына ширек ғасырдан астам уақыт өтті. Өткенімізді қадірлеуге, салт-дәстүрімізді аялауға, алыс-жақын ғасырларда сыртқы ықпалдың салдарынан жоғалған және көмескіленген рухани құндылықтарымызды қайтаруға мүмкіндік туды. Көзден ғайып бола бастаған мұраларымызды жаңғырту айрықша маңызды екендігін бағамдау да ел ертеңі үшін қажет. Тәуелсіздігіміздің баяндылығы да ұлтымыздың таным-түсінігінің тереңділігіне байланысты.
Кемеңгер жазушы Мұхтар Әуезовтің: «Біздің қазақ – жер атын, тау атын әманда сол ортаның сыр-сипатына қарай қоя білген жұрт. Қайда, қандай бір өлкеге барсаң да жер, су, жапан түзде кездескен кішкене бұлақ атының өзінде қаншама мән-мағына, шешілмеген құпия-сыр жатады», деген тебіреніске толы сөзі жер мен елдің киелілігін аңдатқандай.
Елді мекен, көше аттарын өзгерту – науқандық шаруа емес. Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында атап көрсеткендей, бұл – ұлтты асқақтатуға, патриотизмді қалыптастыруға бағытталған аса маңызды шара, елдің бірлігі мен ұлттың менталитетінің тамырлана түсуіне бастайтын жол. Ал Зырянның орнына бүтіндей түркі жұрты үшін қасиетті жер, киелі мекен Алтай атауының берілуі көпшіліктің көкейінде жүргенді дөп басты деп білемін.
Алтай – тұтас түркінің алтын бесігі, түркі руханиятының ұйытқысы. Осы Алтай бойында түркі бабаларымыздың алғашқы мемлекеті – Түркі қағанаты құрылды. Алтай бойында көне түркі жазулары қалыптасты. «Толған ел тарихын таспен жазады, Тозған ел тарихын жаспен жазады» деген тәмсілдің тарихы ертеде жатқанын осылардан аңғаруға болады. Демек, Алтай – барша Алаш баласының ата қонысы.
Ендеше Алтай тарихи атауының кеншілер елді мекеніне берілуі – тек қана қолдауды қажетсінетін шешім.
– Алдағы жоспарларыңыз туралы айта кетсеңіз.
– Жоспар көп. 52 жыл ұстаздық етіп келе жатырмын. Басты міндетім – жастарға дұрыс білім мен тәлім-тәрбие беру. Оған қоса, бізде Абай институты ашылған, Шәкәрім орталығы бар. Соның аясында қомақты жобалардың жетекшісімін, әрі қарай жалғастыра береміз деп ойлаймын. Алаштың 100 жылдығына орай, төрт томдық «Алаш» атты кітап шығардық. Бұл ұжым болып көз майымызды тауысып жасаған, уақытымызды кетірген жобамыз еді. Көпшілікке ұнады. Жақында Шәкәрімнің 160 жылдығына байланысты халықаралық конференция өтеді. Біз үлкен істердің тұсаукесерін жасағалы жатырмыз. Біреуі – Шәкәрімнің бұрынғы кітаптарын факсимильдік нұсқада шығару. Өзі қалай арабша басулы тұр, жанына солай қазақ әліпбиіне көшкен түрін жасаймыз. Егер бұл құпталып жатса, оны латын қарпімен теріп қайта шығарамыз. Сол жеті кітаптың тұсаукесерін жасаймыз. «Үш анық» кітабы жөнделуде. Ол да біздің тарапымыздан атқарылып жатқан шаруалардың бірі. Кітап ағылшын тіліне аударылуда. Абайдың ұрпақтары, Шәкәрімнің ұрпақтары туралы суреттердің альбомын жасап, дайындап қойдық.
Жақында ғана Шәкәрімнің екі томдық шығармалар жинағы «Абай әлемі» сериясымен облыс әкімі Даниал Ахметовтің тікелей көмегімен шықты. Бұл мәселені де әрі қарай жетілдіре береміз. Жинаққа енбей қалған шығармалар бар, соларды дайындаймыз. Бұдан соң Абайдың 175 жылдығы келе жатыр. Бұған байланысты арнайы қомақты істерді Абай мұражайымен бірге өткіземіз деген ойдамыз. Атқарар шаруа көп. Осының барлығы жас ұрпақты тәрбиелеу үшін керек.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Жібек СЕРҒАЗЫ
Шығыс Қазақстан облысы