Өз басым Яхия ағадай мейірі сыртқа төгіліп тұратын, үлкенге де, кішіге де ізетті, ізгі жанды сирек кездестірдім. Ол кісі «зиялы адам» деген атаудың ерен эталоны, жарқын үлгісі еді. Алатаудың орман-тоғайға бөккен баурайында «Алатау» деген санаторий болушы еді. «Совминге» қарайтын. Сәті түсіп сонда барсам, алшаң басып ағам жүр екен. Ол кезде ғалымдардың, оның ішінде академиктердің атақ-абыройы аймен таласатын еді ғой. Айлықтарының өзі бір арба ақша. Соған тоғайған олардың көпшілігі-ақ кергіп, ыздиып, тіпті берген сәлеміңді алмайтын. Ал мына ағамыз болса барынша қарапайым. Сол қарапайымдылықтың ар жағында даладай кең дарқандық, баладай таза пәктік сезіліп тұрады. Барынша кішік. Сол кішіпейілділіктің ар жағынан теңіздей толқыған кісілік пен ірілік мен- мұндалайды. Жанап кетсең, бейнебір өзіңді парасат биігінің түбінде, білім мұхитының жағасында тұрғандай сезінесің.
Сол жолғы демалысымыздан атақты академикпен бірге болдық деп бәріміз де марқайып қайттық. «Жақсымен бірге өткізген жарты күнің, жаманның өтіп кеткен ғұмырындай» деген рас екен. Жақсы ағамыздың жан жылуын бәріміз де сезіндік сол жолы.
– Мен сонау қиыр шеттен келген, өмірдің шындығын біршама көрген адаммын, – деді ол бір оңашалау сәтте, – мына құрып жатқан қоғамымыздың практикасы теориясынан мүлдем алшақ жатыр. Осы бетімізбен кете берсек, түбі не болатыны белгісіздеу, – деп содан соң етекте жайылып жатқан Алматыға қарап терең бір күрсінді. Бұл жолдың ақыры күйреуге апарып соғатынын сол кезде-ақ білген екен-ау дегдар ағамыз деп ойлаймын бұл күнде.
Мен республикалық прокуратурада қызмет істеп жүрген кезімде Мұхтар деген азаматпен танысып, табысқаным бар. Яхаңның туған ағасы Зікірияның немересі екен. «Өзінің кіші бауырына әкесін жоқтатпай білім мен тәрбие берген Зікірия ағасы» деп Жәния толғана жазатын Зікірияның ұрпағы – осы Мұхтар.
Мұхтар бауырымыз да жай ғана қатып қалған прокурор емес, тегіне тартқан жан-жақты білімді азамат. Әубәкір әулетінің соқтықпалы-соқпақты өмір жолымен мені осы Мұхтар қанықтырды. Оның айтуынша Яхия ағамыз Шет ауданының Ақтөбе ауылында дүниеге келген. Оның әкесі Әубәкір Тілегенұлы (Мұхтардың өзінің фамилиясы – Тілегенов) аса бай болмаса да шағын шаруасы бар тұрмысты адам болған. Үйіне Сәкен Сейфуллин, Қажымұқан сияқты атақты адамдар түсіп жүретін беделді кісі екен. Сол беделі қаһарлы 37-ші жылы өзіне бәле болып жабысып, біреулердің көрсетуімен ұсталып, ақыры атылады. Содан 1956 жылы бір-ақ ақталады ғой.
Әкесі атылысымен үлкен ұлы Зікірия елден безіп, сонау Сібірдегі қазаққа ұқсас Хакасиядан бір-ақ шығады. Кейінірек есін жиған соң ауылда қалған інісі Яхияны жасырын келіп алып кетеді. «11 жасында жетім қалған әкем өмір бойы өз әкесін аңсаумен өтті» деп кейінірек қызы Жәнияның еске алатыны осы тұстың елесі.
Болашақ ғұлама ғалымның оқуға ұсынықты, зерек болғаны түсінікті жайт. «Яхия қуықтай бөлменің бір бұрышында сығырайған майшамның жарығымен сабақ дайындап отырушы еді» деп еске алады екен Зікірия ағасы кейінірек.
Содан Яхия ағамыз тынбай талаптанудың арқасында Омбы педагогикалық училищесін, Қарағанды мұғалімдер институтын және қазіргі Омбы мемлекеттік университетін бітіреді. Ол кезде жоғары екі білім алмақ түгілі мектепті толық бітірудің өзі мұң ғой.
«Халық жауының баласы» деген атағың бар, партия-совет жұмысына жолама, бұлар түртпектеуін қоймайды, біржола ғылыммен айналыс» деп өмірлік жолын сызып берген де, «Алыстағы Алматыға тарт» деп жөн көрсеткен де осы Зікірия ағасы.
Соғыстан кейінгі жоқшылық кез ғой. Сонау Новосібір қаласында пойызға шығарып салып тұрғанда Зікірия інісінің шалбарының жыртық екенін көріп, өзінің шалбарын шешіп беріп, оның жыртық шалбарын өзі киіп қалғанын прокурор Мұхтар көзі боталап тұрып айтады.
Сөйтіп Әубәкірдің кіші ұлы Қазақ университетіне келіп, экономика ғылымының тұңғыш аспиранты атанады. «Жаманның ғұмыры шағым мен арыздан тұрады, жақсының ғұмыры қарыз бен парыздан тұрады» дегендей, абзал ағамыздың парасат бигіне барар жолы осылай басталған. Сөйтіп ол әкесінің орнына әке болған аяулы ағасының айтқандарын бұлжытпай орындап, бүкіл саналы ғұмырын ғылымға арнап, табандылығы мен талаптылығының арқасында оның шырқау шыңына шықты. 50-жылдары кандидаттық жұмысын, 70-жылдардың басында докторлық диссертациясын қорғап, ғылымға үлкен үлес қосты. Бұл жерде атап айта кететін бір нәрсе, ол кісінің докторлық қорғауына кезіндегі қайта құрудың атасы, Мәскеудегі атақты академик Абалкиннің өзі мұрындық болған.
Кейбіреулерге ұқсап доктор атанғаннан кейін «болдым, толдым» деп тоқырап қалған жоқ. Ғылымдағы жолы үнемі өмір өзгерістерімен өзектесе өріліп отырды. Оның ақыл-ойынан туындаған экономика теориясы мен практикасының түйінді мәселелеріне арналған үш жүзден астам құнды еңбегі соның айқын айғағы.
Ол кезде бүкіл одақ елдері сияқты Қазақстан да орыс тілінің темір құрсауында тұрғаны рас. Тіпті қазақ тілі тек қана отбасы құралы ғана болып, ғылым тілі болудан қалып бара жатты. Аяулы ағамыздың тағы бір ерекше ерлігі сол, ол ғылыми еңбектерінің көпшілігін қазақ тілінде жазып, ана тілімізді ғылым-білім тілі деңгейіне қайыспай көтерді. Аса қиын пәннің бірі саяси экономика, оның теориясы бойынша қазақ тілінде дәріс берген алғашқы экономист ұстаздың бірі де осы ағамыз болғанын бұл күнде біреу білсе, біреу білмес.
Ол ғылым жолына қадам басқаннан өмірінің соңғы күніне дейін шәкірт тәрбиелеуден жалықпай кеткен ұлағатты ұстаз. Жарты ғасыр ішінде ағамыздың алдынан мыңдаған шәкірт өрбіген. Ол кісінің ғылыми жетекшілігімен және көмегімен жазылып, қорғалған докторлық және кандидаттық диссертациялардың өзі жүзден асып жығылады. Үлкен бір ғылыми институтқа жүк болатын осындай жұмыстарды Яхаң бір өзі атқарған. Академик Әубәкіровтің «шекпеніне шыққан» шәкірттердің ішінде көптеген көрнекті қайраткерлер, ғалым-академиктер, министрлер, ректорлар бар.
– Яхия Әубәкіров өзінің мағыналы өмір жолымен, ішкі рухани байлығымен, асыл адами қасиеттерімен, кішіпейілдігімен, еңбекқорлығымен, ақыл-парасатымен бәрімізге үлгі болған үлкен тұлға. Тек қана экономистер ғана емес, ғылым қуған барлық жастардың рухани көсемі, тәрбиешісі, ақылшысы, бапкері, қамқоршысы да сол кісі еді,–деп еске алады кезінде ҚазМУ сияқты қара шаңырақты басқарған академик Көпжасар Нәрібаев.
Қара шаңырақ демекші, журфакта оқып жүрген кездері Яхаң «Нархоздан» бізге проректор болып ауысып келді. Жай келген жоқ, алтын ұямызға бір жылылық ала келді. Содан ақтық демі таусылғанша осы шаңырақта аянбай қызмет етті. Сол кездегі ректорымыз Өмірбек Жолдасбеков екеуі бірін-бірі толықтырып, қандай жарасып жүруші еді.
Обалы не керек, осы Өмекең бар, басқалары бар Яхаңның білімділігі мен біліктілігін лайықты бағалап, оны бірнеше рет басқа жоғары оқу орындарына бірінші басшылыққа да ұсынған. Алайда, ағамыз биік мансаптан гөрі, шынайы ғылыми ортаны қимады ма екен, өзінің құтты қара шаңырағынан ажырауды жөн көрмеді.
Онымен бірге жүріп, қатар қызмет еткен Кенжеғали Сағадиев, Көпжасар Нәрібаев сияқты үлкен ғалымдар, қазақ зиялыларының бәрі де Яхаңның жібектей мінезі мен биік парасатына, жалпы ерекше бітім-болмысы мен ғажайып адами қасиеттеріне тәнті болған. Жарқын да жайдары мінезі, тазалығы, адалдығы мен сабырлы әрі салмақты сөздері, айрықша қарапайымдылығы төңірегіндегі жандардың бәрін тәнті етіп, тартып тұрған. Жиырма жылға жуық проректор, отыз жылдан аса кафедра меңгерушісі болған кезде еш уақытта маңайындағыларға биліктің биігінен қарамапты. Ұлықтарға иіліп, бас шұлғымаған, өзінен кішілерге кеуде көрсетпеген.
Ғалым Яхия Әубәкіровтің есімі алыс-жақын шетелдерге де танымал болды. АҚШ, Англия, Болгария, Венгрия, Германия, Словакия, Чехия сияқты мемлекеттерге барып, олардың жоғары оқу орындарында оқыған дәрістері мен жасаған баяндамалары өте жоғары бағаланды.
– 1994 жылы қараша айында еліміздің бір топ ғалымы Лондон қаласындағы Мидл-Сикс университетіне бардық, – деп еске алады академик Көпжасар Нәрібаев, – арамызда ағамыз да бар еді. Мұны естіген ағылшын экономистері оның дәрісін тыңдауға ағылып келе бастады. Оған тіпті басқа факультеттердің жетекшілері де қатысты. Одан кейін атақты Оксфорд университетіне барғанымызда да дәл осы жағдай қайталанды. Ол жолы да шетелдік ғалымдардың арасында Яхия Әубәкірұлының беделінің жоғары екендігінің тағы да куәсі болдық.
«Экономист ғалымдарға қатысты қордаланып қалған мәселе көп-ау. Сол үшін бірге жұмыс жасасақ». Бұл аяулы ағамыздың әріптесі Нұрғали Мамыровқа айтқан соңғы сөзі екен. Ол өзінің құтты қара шаңырағы ҚазМУ-дің биік мінберінде баяндама жасап тұрып бақилық болды. «Қыран қазасы қияда» деген осы болар.
Сол қаралы кездері көпті көрген Көпжасар аға аталы сөз қозғапты: «Республика деңгейінде шешілетін мәселелер бар, – дей келіп ол кісі мынандай ұсынысты ортаға тастаған, – Алматыда, Қарағандыда көшелерге, туған жерінде ауылға, мектептерге атын беру керек. Әріптестері, университет басшылары бұл мәселеге белсенді түрде атсалысуы қажет».
Бұл орынды ой осыдан он жыл бұрын айтылса да әлі күнге тырс еткен жан жоқ. Өзгені қойғанда, жерлестері де үнсіз. Жақсының аты өлмек емес, жарандар!
– Әкем бізге өзінің өмірімен өнеге көрсетіп кетті, – деп толғанады қызы Жәния. – Біз ата-анамыздың мәнді де мағыналы өмірін көріп өстік. Олар өте қарапайым өмір сүрді. Қулық-сұмдыққа бармады. Біреуге қиянат жасамады. Қолынан келсе, көмек қолын созды. Әкемнің өнегелі өмірі біз үшін үлкен мектеп болды.
«Ата-ананың мықтылығы – тектілігі» деген рас. Өзінің ғажайып өнерімен еліміздің атын бүкіл дүние жүзіне аспандатқан Жәния қарындасымызды таныстырып жатудың өзі артық. Оның тәуелсіз Қазақстанның музыкалық білім беру стратегиясын жасап шыққанының өзі неге тұрады! Ол да Елбасымыздың қабылдауында болып, батасын алып шыққан айтулы тұлға бүгінде.
Сәулебек ЖӘМКЕНҰЛЫ,
Халықаралық Ақпарат академиясының академигі