Біз бұл байламдарды алдымен мына жарық дүниеге әкелген әке мен анасын ардақтаған, әр кез қос бәйтерегіне сағынышын еселеп жүрген, әке сынын көкейіне түйіп, сабақ ала білген, «балалары аман-есен көз алдында жүрген ана ешқашан қартаймайды» дейтін анасын аялаған азамат туралы деректерге қаныққан соң алға тартып отырмыз. Ата-анасын құрметтеген адам, татымсызға бола құл тірлігін кешпейді, жарамды ұл, жұрт кісісі ретінде жұртына қарекет етеді. Мақтау, марапат та, қызметтегі баспалдақ та, көрсетілер ілтипат та, даралық пен қайраткерлік те осыдан бастау алады. Мұның бір ерекшелігі – түп тамырындағы, тегінде, арды ойлаған әулетінде, жасандылықсыз жөнімен жарасым табатын іс-әрекетінде жатқаны ақиқат.
Ол – дидары ашық, биязы мінез, сөз құнын білген, ең бастысы құқық саласының сардары атанып, Отанымыздың дамуына өзіндік үлесін қосқан қайраткер Қайрат Әбдіразақұлы Мәми.
Ол кісімен дидарласудың сәті Астанада, 2001 жылы отандық судьялардың үшінші құрылтайы қарсаңында болды. Мақала жазуға барсаң, кейбір лауазым иелері қолындағы қырық құрау барын беріп, содан құрастырып шығарасың дейді емес пе. Бұл жолы басқаша арнада өрбіді.
Дидарласу үшін тиісті адамдармен хабарласып, тілдестік. Олардың айтқаны Қайрекең ақсақтың қайыр-сәлеміндей емес, тілшімен тікелей сұрақ-жауап тәсілімен бетпе-бет отырып әңгімелесуді қалайтынын айтты. Дайындалдық, бардық. Шалқайып отырып қол ұсынбай, сұсты мекемеде сұстан ада дидарын жылытып, жадырай сөйлеп, тік тұрып амандасып, хал-жайымызды сұрады.
Мемлекетіміздің сол тұстағы Жоғарғы сот төрағасы сен кім, мен кіммін демей еркін отырып ой бөліселік деді. Алға тартқан сұрақтарымызға байыпты жауап қайтарды, біліміне қарай, тереңдеп барып халықтық қасиеттің ортаймас қазынасына да ден қойды, ұлт тіліне деген ілтипаты да тәнті етті.
Алғашқы ала құйын көңілдің тұсауы шешіліп, құрысқан жауырын жазылды. Үш жылда бір шақырылатын құрылтай туралы тарата айтып, әттегенайларды да бүгіп қалмай, алда тұрған міндеттерді мінсіз атқару мәселесін де қозғады. Бірінші құрылтайда қабылданған жарғы мен судья әдебі кодексіне тоқталып: «Өкінішке қарай, әріптестерім сол жарғы мен кодексте қаралған талаптарды орындай бермейді. Судья лауазымына ие болғаннан кейін ол тәулігіне жиырма төрт сағат бойы кім екенін ұмытпауы керек. Қызметіне сай болуға тиіс», деп, осы талапты әр азаматқа қатаң жүктеп келе жатқанын тілге тиек етті.
Заманға қарай білім жетілдіру мәселесіне бет бұрғанда, Әділет министрлігінің жанында судьялардың білімін жетілдіретін институттың қаржы тапшылығынан жабылып қалғанын, соны қалпына келтіруге күш салып жатқанын жеткізді. Қаржы көзін тапқанын да, ғимарат мәселесін шешкенін де тілге тиек етті. «Әділеттің ақ жолы – кешелі-беріден емес, сонау ата-бабаларымыздан жалғасып келе жатқан дәстүр. Соның бір белгісі Жоғарғы сот ғимаратының алдында тұрған ардақты үш биіміздің: Төле, Қазыбек, Әйтекедей алыптардың тас тұғырдағы бейнелері дер едім. Соған қарап-ақ көп нәрсені аңғарғанға не жетсін», деді.
Ал мерзімдік басылымдарға деген ниет түзулігі, тіпті сүйсінтті. Бәрі осындай болса ғой басшылардың дегізді. Әр кез тілшілерге есігінің ашық екенін, «делдалсыз» тікелей сөйлесуге болатынын, бұл халықтың сот ісінен хабардар болуына мүмкіндік беретінін алға тартып: «Сол себепті де менің журналистер қауымына бір өтініш-тілегім бар. Ол сот реформасындағы оң қадамдар, кемшіліктер туралы сараптама мақалалар, тәжірибелі судьялардан сұхбаттар алынып, алуан түрлі тақырып қозғалып отырса, құба-құп болар еді», деп күн сайынғы мерзімдік басылымдарды көзден таса қалдырмай, назарда ұстайтынын айтты.
Содан бері де жиырма үш жыл атқан оқтай, шапқан аттай өте шығыпты. «Алдыңғы толқын ағалар, кейінгі толқын інілер» (Абай) деп қанша ұрпақ кетіп, қанша ұрпақ жаңарды. Алдыңғы толқын қатарын толықтырып келе жатқан Қайрекең туралы деректерді зердеден өткізгенде, тақыр жерге шөп шықпайтыны белгілі деген пайымға тоқтайсың. Тамыры мықты, мәуелі бәйтеректей өзекті, бұтағы сала-сала, жапырағы жайқалған, арғы жағын қозғамай жеті атасынан тізгін тартсаң, шетінен жетелі болғанына көзің жетеді, көңілің иланады. Арғы атасы талай тауқыметті бастан өткеріпті. Мәми атасының тұңғыш ұлы Жұмалы өткен ғасырдың 30-жылдарындағы алапатта аштықтан бұралған жұртына қырмандағы дән емес, масақ теруге рұқсат бергені үшін «халық жауы» атанып, атақты жазушы Шыңғыс Айтматовтың әкесі Төреқұлмен бірге оққа байланған көрінеді.
Өз әкесі Әбдіразақ 1939 жылы әскерге алынып, сұрапыл соғыста Брест қамалын қорғауға қатысады. Бір алапат шайқаста командирі Григорий Ландышев ауыр жарақат алып, сержант Әбдіразаққа «енді мен қатарға қосылмаймын, өзіңді сақта, атып кет» дейді. Әбдіразақ оны арқалап алып, алға жылжи береді. Үшінші рет Григорий командир ретінде бұйрық беремін дегенде: «Ата алмаймын, біздің халықта өз қолбасшыңды ату – тұқымыңды өлтірумен бірдей», дейді. Сөйтіп, жолдасын жау қолында қалдырмаған.
Әбдіразақ Мәмиұлы оң аяғын майданда қалдырып, елге ағаш аяқпен оралады. Бір ғажабы майдангерлер отыз жылдан соң хат алысады. «...Кіші сержант Мәмиевтің өзі де өлім халінде еді, үсті-басы қан жоса болатын. Егер Мәмиевтей ақылды әрі қажыр-қайраты мол жауынгер болмаса, мен тірі қалар ма едім, қалмас па еді?» депті Григорий Ландышев естелігінде. Ол мына өмірден 1984 жылы қайтса, Әбдіразақ Мәмиұлы 1977 жылы фәниден бақиға аттаныпты. Міне, әр адамның өмір жолының сан бұралаңнан тұратынын, өтер өткелін, көрер күн, татар дәміңнің шыр етіп жерге түскенде тәңірім маңдайға жазғаннан аспайтынын осыдан түсінуге болатын секілді.
Соғысқа бір аяғын беріп, ағаш аяқты демеу етіп жүрсе де, оны ешкімге міндет етпей, бүкіл саналы ғұмырын Әбдіразақ Мәмиев мыңдаған ұрпаққа білім беріп, тәрбие үйрету ісіне арнаған. Ұстаздың ұлы Қайраттың қадірлі болатыны әулет әлемінің ақылға ұйыған сабақтастығынан, ата-анасынан жалғасқан тәлім-тәрбиесінен екені айдай ақиқат. Оны санаға түйіп, қалыпта ұстау да екінің бірінің, кейде пешенесіне жазбайтынын кім жоққа шығара қойсын.
Жеті баланы дүниеге әкелген, еріне серіктесіп, телқоңырдай тең жүрген анасы да ұстаз еді. Ата-анадан кейінгі ұлылық ұстазға тән. Сол ұстаздардың ұлы Қайрат Әбдіразақұлы Алатаудың баурайында, жырау Жамбыл елінде өмірге келіп, ҚазМУ-дың заң факультетін бітірген соң жолдамамен Атырауға аттанды. Облыстық соттың қатардағы судьясы ретінде еңбек жолын бастаған жас кадр білімділігімен көрініп, талабымен танылды. Аудандарда болып, әр алуан сот үдерістеріне қатысты, теориялық білімді іс үстінде көрсетті.
Алғырлығы мен алымдығы ұштасқан ол сот төрағасының орынбасары, төрағасы болып төрге озды. Сөйтіп, Жайық бойында он жылға таяу уақытта қанаты қатайып толыса бастаған азамат Қазақ КСР Жоғарғы сотының мүшесі, Алматы қалалық сотының төрағасы қызметтерін атқарды. Қазақ елінің Жоғарғы сотының Қылмыстық істер жөніндегі алқасын басқарды. Осы бір жауапты қызметте жүргенде жемқорлықтың жегі құртына, ұйымдасқан қылмысқа тосқауыл жасау бойынша іс шешімі қылмыстық алқада екі рет қаралып, бағасы беріліп, ірі лауазым иелері жазалану керек-ті. Олар жан бергісі келмей жанталасқанда, әділдікті аттау сияқты арына сын туған сәтте Қайрат Әбдіразақұлы «еркек тоқты құрбандық, мен отставка сұраймын» дейді.
Шырмалған шындықтың ақиқатына көзі жеткен Мемлекет басшысы санаулы айдан кейін оны сапқа қосады. Әділет вице-министрі, Президент Әкімшілігі Мемлекеттік-құқық бөлімінің меңгерушісі – Президент Әкімшілігі басшысының орынбасары лауазымында елге қызмет етті. Тоғыз жыл Жоғарғы соттың төрағасы, еліміздің Бас прокуроры, Парламент Сенатының төрағасы секілді мәртебелі қызметтерді атқарды. Екінші рет Жоғарғы сот төрағасы болып, одан кейін Конституциялық кеңеске жетекшілік етті. Мемлекет алдындағы адал еңбегі үшін «Парасат», І дәрежелі «Барыс», «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев» ордендерімен марапатталды.
Арғы тектен құлаққа құйылып, ата-анадан бойға сіңіп, қорғасындай ой қорытқан асыл қасиет, әсіресе адалдықтың отын жағып, адамдықтың туын ұстаған, шындықтың шырайын кіргізіп, соның бәрін қоғамның дамуына бағыттаған Қайрекеңнің сан түрлі қызметі талайдың есінде, көптің көз алдында десек, артық айтқандық емес.
Құқық саласындағы қызметінде қолданыстағы заң талабын мүлтіксіз орындай отырып, адам тағдыры талқыға түскен кезде қазақтың салт-санасындағы, дәстүр қалыбындағы озық үлгіні таразы басында теңшеуді де естен шығармағанын жазған еңбектерінен де аңғарасың. Билер сотының үлгісін ұлттық құндылық деп, керек жерінде қолданып, шешендік өнерге де зейін қойғанын көресің.
Өз байламдарына келгенде, тұғыры мықты тура билік айбыны мен айбары ерекше тұратын тәрізді. Ұлт тілі – ұлт тірегі дегенде ол, рухани құндылығымыздың өркенін өсіру бабалар аманаты, біз үшін өмірлік қағида, бір сөзбен айтқанда, сенген жұрттың сеніміне селкеу түсірмеу болыпты. Бұл да ұлт қайраткеріне ғана тән көкейіндегі қанатты қағида екені анық.
Қайрат Әбдіразақұлының жұрт бағалайтын асыл қасиеті – бұлтақсыз адамгершілігі. Оған өзіміз жақсы білген марқұм Ержұман Смайыл мен Шарафаддин Әмір арасындағы алғаусыз сыйластық куә.
Адамгершілік дегенде, бір оқиға ойға түсіп отыр. «Егеменнің» еңбек торысы Ерағаң біреулерге ұнамай қалып, қызметтен төмендетілген кез де болған-ды. Айыбы – ақиқатты айтып, әділдікті ғана сұрайтын тік мінез, турашылдығы. Жамырап жүретін жағымпаздарға сол себепті көз түрткі. «Жаңа» орнына сәлем бере барсам, қабағы ашық, жылы жымияды.
«Қайрекем телефон шалды. «Бір басылымға басшы болып барыңыз, астыңызда мәшине – барлық жағдай жасалады» дейді. «Мен жағдайға бола жаралмаған, адал жұмыс үшін жаралған жанмын, ниетіңе рақмет, «Егемен» тілшілігін бермесе, аула сыпырушысын берер, ешқайда кетпеймін, осы қасиетті шаңырақтан, Алла өмір берсе, осы жерден зейнетке шығамын» дедім... Сөзіміз жарасатын ұстазымыз академик Зейнолла Қабдоловтың Қайрат туралы айтқан мына бір бейнелі байламында ақиқат бар:
«Ұлы ұстазым, академик Әуезов бір жолы менен: «Шедевр деген сөзді қалай аударар едің?» деп сұрады. Іркілгем жоқ: «Көркемдіктің көкесі!» дедім. Сол секілді Қайрат Мәмиді әділдіктің көкесі дер едім».
Қайрекең туралы оқығанымыздан да, тілдескенімізден де ұққанымыз – оның дидарында мейірім шуағы мол, соған сай ішкі әлемінің тазалығы алтын арқау тартып жатыр. «Адал еңбектің өтеуі – ел-жұртыңның зор құрметі деп білемін. Біздің халқымыз – қашанда әділ билікті, шынайы заңды ардақ тұтқан, ақиқатын айтып, ақ жүруді қалаған өте турашыл ұлт», дейді жеті белесті бағындырған халқымыздың ардақты тұлғасы, қос ұстаздың ұлы.
Осындай ұлт ұлына айналған қабырғалы қайраткер, зердесі зерек, жұртына керек Қайрат Мәми туралы түйін сөзге кезінде заң ғылымдарының заңғары, ұстазы, академик Салық Зимановтың айтқанына алып қосарымыз жоқ.
«Қайрат Мәмиге деген көңілім де, сенімім де ерекше. Әсіресе оның жоғары дәрежелі үкімет лауазымы бола тұрып, ғалымдарды сыйлауы, олардың еңбектерін құқық қорғау мекемелерінің іс-әрекетінің сүйеніші, тірегі деп тануы – кездесе бермейтін үлкен қасиет» депті, абыз ақсақал.
Иә, халқымыздың «ұлтым деген» осындай ұлағатты ұлы, тау тұлғалы азаматы Қайрат Әбдіразақұлы Мәмидің атын ардақтап, ризашылықпен төгілтіп айтқан лебізіміз де, көрсетер құрметіміз де әрдайым жарасып тұрары хақ.
Сүлеймен МӘМЕТ,
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі
