Талдықорған қаласындағы Тіл сарайында «Латын әліпбиіне көшу: дайындық барысы» атты жиын өтті. Жиынға қатысушылардың негізгі мүшесі филология ғылымдарының докторы, профессор, Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі Ерден Қажыбектің айтуынша, ең үлкен қасірет – ауылда өскен қазақтың қара баласы ана тілінде акцентпен сөйлей бастауы. Мұндай қауіптің бетін латын қарпіне тез арада көшкенде ғана қайтарамыз. Қазіргі таңда қырық екі әріпті кирилл әрпінің кесірінен қазақ тілінде бірізділік жойыла бастады. Әр ғалым, әр газет, әр адам өз бетінше грамматикалық, орфографиялық ереже қалыптастырып алды. Бір сөзді бірнеше нұсқада таңбалайтын республикалық басылымдарды, түрліше жазу ережесін ұсынған орфографиялық сөздіктерді бір ізге түсіру де әліпби ауыстырған соң шешілуге тиіс.
− Бүгінде латын жазуына көшудің бірнеше себептері бар. Біздің елімізде нақты міндеттер айқындалып қойды. Атап айтқанда, латын графикасына көшудің түпкі мақсаты – ұлттық әрі түркілік бірегейлікті қалыптастыру, қазақ тілін әлемдік ақпарат кеңістігіне енгізу әрі мемлекеттік тіл мәртебесін нығайту. Аталған айқын мақсаттарды ақпарат құралдары арқылы түсіндіру керек, – дейді профессор. Ғалым өз ойын осыған дейін үш мәрте әліпби ауыстырған қазақ халқының бүгінгі рухани бейнесімен сабақтастырды. Қазақ тілінің көш басында тұрған Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашқари, Ахмет Ясауи еңбектерін атап, ұлттық құндылықтарды қайта жаңғыртуда латын графикасының маңызы ерекше екендігін жеткізді.
Қазақ даласында латын графикасы ұзақ өмір сүре алған жоқ. Кеңес өкіметі өз билігін бірегейлендіру мақсатында ірілі-ұсақты ұлттардың жазуын кириллицаға ауыстырып жібереді. Әліпби ауыстырудың аса жылдам орындалғаны да мәлім. Соның салдарынан Ахмет Байтұрсынұлы қалыптастырған үндестік заңы да, төл дыбыстарды таңбалаған латын қаріптері де ескерусіз қалады. Қалай таңбаланса, солай сөйлейтін, сырттан енген сөздерді ұлттық фонемаға бейімдемей, еш өзгеріссіз жазатын жаңа емле қалыптасты. Семинар-кеңесте бас қосқан ғалымдардың пікірінше, латын қарпін қолдану алдымен осындай олқылықтардан арылтады. Кирилл қарпінің қолданылуымен 70 жыл бойы қазақ тіліне сыналап енген славян дыбыстары өз-өзінен жоғалады да, қазақ тілі табиғи қалпын табады.
Бұл тақырыпта кеңірек А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері, профессор Әлімхан Жүнісбек түсіндіріп берді. «Қазіргі әліпбиімізді қазақ әліпбиі деп атаудың еш реті жоқ. Өйткені, ол қазақ-орыс, тіптен, ақиқатын айтсақ, орыс-қазақ әліпбиі десе де болады. Әліпбиіміз бір тілдің емес, әлдеқашан қос тілдің әліпбиі болып орнығып алды. Бүгінгі қазақ жазуына тек әліпби ауыстыру ғана емес, түбегейлі реформа керек болып тұр. Реформа бір ғана әліпби ауыстырумен тынбайды. Дыбыс, әліпби және емле-ереже реформасы керек», – дейді ғалым. Қазіргі уақытта А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтына латын графикасының 100-ден астам жобасы келіп түскен.
Семинар-кеңесте латын әліпбиіне көшуде кездесетін кедергілер де жан-жақты талқыланды. Сүлеймен Демирел атындағы университеттің профессоры Құралай Күдеринова әріп ауыстырудағы графикалық және фонологиялық сана туралы баяндама жасады. Ғалымның сөзіне сүйенсек, кирилл әліпбиі қазақ халқын орыс тілінде акцентсіз сөйлеуге үйреткен. «Біз бұл әліпби арқылы орыстың ойлау жүйесін, орфографиясын айна-қатесіз көшіріп алдық. Орыс тілін қазақ тіліне бейімдеп сөйлейтіндерге жата қап күлетінді шығардық. Ал қазақ тілінің орфоэпиясы бұзылып жатса мән бермейтін болдық», – деген профессор өз тарапынан ұсынатын дыбыстық фонема мен морфемаларға тоқталды.
Әліпби ауыстыруда кездесетін ғылыми мәселелерден бөлек, саяси және рухани тұрғыда да сауалдар жеткілікті. Саясаттанушы Дос Көшім латын әліпбиіне көшуді «отарсыздан-
дырудың басты белгісі» дейді. Ол ғасырлар бойы бодандықта өмір сүрген халықты Біріккен Ұлттар Ұйымы тарапынан отарсыздандыру саясаты жүргізілетінін айтып өтіп, алайда мұндай бағытта біздің елде бірде-бір әрекет белгісі байқалмағанын алға тартты. Бір сөзбен түйіндегенде, латын қарпіне көшу ширек ғасыр толған азаттығымызды тағы бір мәрте сезіндіре түспек. Ал саясаттанушы Айдос Сарым әр әріптің артында бір ұлт тұрғанын айтады. Латын графикасына көшу Мұхамед пайғамбардың Мединеден Меккеге көшкеніндей үлкен қадам. Яғни, әуелгі кейпін табу. «Әліпби ауыстырған кезде төл дыбысымызды бейнелейтін бір әрпімізді жоғалтып алсақ, басқа ұлтқа айналып шыға келетінімізді ұмытпайық. Мұндай реформа кезінде пікірталас қызу болуы керек еді. Әрбір ұлт перзенті өзін тіл жанашыры ретінде сезінгенде ғана пікірталас туады және келісіммен жетілген әліпбиді қабылдаймыз», деді саясаттанушы.
Филология ғылымдарының докторы Ғарифолла Әнес әліпби реформасы арқылы мемлекеттік тілдің аясын кеңейтуге болатынын, әсіресе, орыс тілді қазақтардың қолдау танытуы қажет. Оның ойынша, латын қарпіне көшуді сонша уақыт созып жүріп алудың жөні жоқ. Экономикалық реформалар секілді қысқа мерзімде жүзеге асуы керек.
Семинар-кеңесте пікір білдірген ғалымдар – Қазақ жазуын латын графикасы негізіндегі жаңа ұлттық әліпбиге көшіру жұмыс тобының мүшелері. Мұндай басқосулар көшпелі отырыс форматында әр өңірлерде өтеді. Ғылымның бір тірегі – пікірталас, ақыл қосу, ой ауысу. Ал ғылым бар жерде сараптама бар, талдау бар. Отырыстың модераторы Алматы облысы әкімінің орынбасары Жақсылық Омар әліпби ауыстыру – ұлт тарихындағы ең маңызды бетбұрыс екенін, жаңа жазуға көшу үлкен жауапкершілікті сезіндіретінін, әліпби реформасына бар қазақ бір кісідей атсалысу керек екенін айтты.
Алмас НҮСІП,
«Егемен Қазақстан»
Алматы облысы
