Астана мен Афины қалаларының арасында әзірге әуе қатынасы жолға қойылмаған. Алайда Грекияның туристік компаниясының ұшағы жолаушыларды елордамыз Астанадан бес сағатқа жетер-жетпес уақытта Македония өлкесінің орталығы, осы елдің Афиныдан кейінгі екінші үлкен қаласы – Салоникидің әуежайына топ еткізе қояды. Одан әрі туристердің аяқ-қолдарын жерге тигізбей, Эгей теңізінің жағалауындағы ірілі-ұсақты сансыз қонақүйлер мен демалыс орындарына ала жөнеледі. Келушілер қонақ үйлеріне барар жолда-ақ автобустағы телеэкран арқылы осы елдегі туризмге қатысты бірқатар қызықты ақпараттарға қанығып үлгереді.
Халкидикидегі Кассандра түбегіндегі біз келіп түскен Agua Mare деп аталатын шағын ғана жекеменшік отельдің иесі Мария ханым келушілерді құдаларындай жадырай қарсы алып, кетерінде қызы екеуі әрқайсысын құшағына қыса қоштасып, шығарып салды. «Тағы да келіңіздер!» дегенді қайталап айтуды да ұмытпайды. Біз өзіміз келмесек те, оның пейілді қызметін көрші-қолаңға, айнала-төңірегімізге жаятынымызды жақсы біледі. Мария ханымның келушілерге ерекше қонақжайлылық танытып тұрғаны сондықтан. Қызметіңе келуші риза болсын десең, иманды келіндей иіле қызмет етуге тиістісің. Сонда шаруаң да ілгерілейді, қалтаң да қалыңдай түседі.
11 миллионнан астам Грекия халқының 93%-ы жергілікті ұлт өкілдері саналады екен. Сол гректердің де бес миллионға жуығы қазақтар сияқты шет елдерде тұратын көрінеді.
Табиғаты көз тартарлық көркем, тау-тасы көп, аралдарға да бай, жерінің басым бөлігінің жағалаулары күндіз-түні теңіз толқындары шайып жататын, Балқан түбегінің оңтүстігіндегі Грекия расында да тамашалауға да, тамсануға да, алаңсыз тынығуға да әбден лайықты ел. Қиялдан туған құдайлар туралы таңғажайып аңыз-әпсаналардың, тұңғыш демократияның, ежелгі кемеңгер философтардың, қазірге дейін арқауы үзілмей келе жатқан олимпиялық ойындардың отаны – Грекияны көру, эллиндердің көне мәдениетімен, өнерімен, қалаларымен танысу, сондағы бағзы замандардан бері келе жатқан тап-тұйнақтай, тап-тар көшелерін аралау ешкімді де енжар қалдыра қоймас.
Аумағы өзіміздің Павлодар облысынан сәл ғана үлкен бұл елдің әр пұшпағы тұнып тұрған тарих, әр қаласы толып тұрған табиғи жәдігерлер мен ескерткіштер. Әрине, алақандай Грекияны апталар бойы асықпай араламай, бір келген сапарда, небәрі оншақты күнде толықтай танып, білдім деу тым астамшылық болар еді. Ал бұл елдің тұңғиық тарихы мен мәдениетіне, саяси және экономикалық ахуалдарына тереңдей түссең, әңгіменің арқауы тіпті ұзап кетері анық. Бірақ Элладамен атүсті танысудың әсерінің өзі де көпке дейін кісінің көкейінен кетпей қоюы ғажап емес дер едік.
Мәселен, бір ғана – Афиныдағы патшалар мекені болған Акропольге шығып (қазақша мағынасы – жоғарғы қала), ондағы көне Парфенон храмының бүгінгі қаңқасын көрудің өзі неге тұрады?! Жол бастаушының: «Ал енді бір сәтке көздеріңізді жұмып тұрып, бағзы бір замандарда тап осы жерге Архимед, Аристотель, Сократ, Геродот, Пифагор, Гомер, Гиппократ, Александр Македонский сияқты гректің ұлы тұлғаларының табандары тигенін, осында жүріп-тұрғанын көз алдарыңызға елестетіңіздерші?!» деген сөздерінің өзі туристерді қандай әсерге бөлейтінін айтсаңызшы! Ал осы сықылды таңдандыратын, ойға бөлейтін көне тарихи ескерткіштер эллиндер елінде қаншама десеңізші!
Грекияда тарихи ескерткіштер жөнделгені болмаса, толықтай қалпына келтірілмейді дегенді естідік. Сондай-ақ олардың бұдан әрі жойылып кетуіне де жол берілмейді. Олар жергілікті халыққа, миллиондаған келуші туристерге осы қалпында құнды да әсерлі. Сондықтан ел астанасының орталығында сырты қоршалып қойылған ойдым-ойдым шұңқырларды кезіктіресің. Оған үңілген жандар гректердің көпғасырлық тарихының сыр-сипатынан хабардар бола түседі. Грек Парламенті ғимаратының алдынан өтетін метро стансасының күтушілер залындағы сөрелерге осындай қазба жұмыстары кезінде табылған көне жәдігерлер қойылған. Әрі-бері өтіп жатқан жолаушылар олармен арнайы музейге бармай-ақ таныса алады. Әсерлі-ақ!
Әрине, дүниенің түкпір-түкпірінен туристерді Грекияға сабылтып тұрған Грекияның терең тарихы мен таңдай қақтырарлық ежелгі ескерткіштері ғана емес, оның жерінің көп бөлігін қоршап жатқан теңіздердің мәрмардай мөлдір суы екені де даусыз. Бізді ертіп жүріп елін таныстырған экскурсия жүргізуші Полина ханымның: «Көкте Күн, жерде теңіздер аман тұрса, гректердің жағдайы тым жаман бола қоймас» деп сөйлеуінің төркінінде осындай сыр жатса керек.
Жалпы, сондайлары тап болды ма, әлде мәселе іріктелуінде ме, бізді экскурсия жүргізушілердің білімдарлығы тәнті еткенін айта кеткен жөн. Олар белгілі бір тақырыптың аясымен шектеліп қалмай, туристерге грек халқының тарихы мен мәдениетіне қоса, ұлттың салт-дәстүріне де байланысты қызықты мәліметтер беріп үлгереді. Мәселен, гректер отбасылық құндылықтарды қатты қастерлейтін халық екен. Оларда қартайған әке-шешесін қарттар үйіне өткізіп жіберу дегенді білмейтін көрінеді. Үйлену тойына шақыру хатта қонақтың жас жұбайларға не әкелуі керек екендігі нақты көрсетіледі. Сондықтан той тарқаған соң қонақтар біздің қазақтар сияқты, жиналып қалған басы артық заттарды қайда жіберерін білмей бастары қатпайды. Ақша сыйлағысы келетіндер банк есебінің шоты көрсетіледі екен. Кім білсін, біздің тойшыл қазақ үшін заман ағымына қарай бұл да бір көкейге түйіп қоятын жайт шығар.
Грекия ауа райының қысы жылы, жазы ыстық келетіні белгілі. Мәселен, біздің жолымыз түскен Халкидики түбегін қоршап жатқан Эгей теңізінің жағасында шомылу маусымы мамырда басталып, қазанға дейін созылатын көрінеді. Жыл сайын Грекияға 20 миллионнан астам туристер келіп, теңіздің тұзды суына шомылып, күн көзіне қыздырынып, денсаулықтарын шыңдап қайтады. Бұл келушілердің елдің өз халқының санынан екі еседен астам көп деген сөз.
Біз болған Халкидики мүйісінде Кассандра, Ситония және Афон түбектері деп аталатын «үш саусақ» Эгей теңізіне сұғына еніп жатыр. Бірақ осылардың ішіндегі абаттандырылуы жағынан ең жетілдіріліп, көш бастап тұрғаны Кассандра түбегі. Неа Калликратия елді мекенінің теңіз жақ жиегін бойлай ұзыннан-ұзақ жағажайлар созылып жатыр. Әрине, оларға қаз-қатар етіп тізілдіре жиналмалы жеңіл кереуеттер мен күнқағар-шатырлар орнатылған. Жағалаудың құмын арнайы бөлінген қызметшілер күн сайын таңертең мұқият тазалап, тегістеп отырады. Жеңіл трактор жетісіне бір рет тіркемесімен жүріп өтіп, жағажайдың құмын қопсытып та қояды. Бұл құмның тазарып, әрі арасына ауа кіріп, қыза түсуі үшін жасалатын болса керек. Теңізде серуендеймін, жағалаудан алыстау барып шомылып, қармақпен балық ұстаймын деушілерге шағын кеменің де қызметі дайын.
Алыстан аз күнге демалу үшін арнайы келген туристер, әрине, қалтасын тым қымтай бермейді. Грекия ІЖӨ-нің 15 пайызынан астамын құрайтын туризмнен түсетін табыс осылай құралады. Әрине, сонымен бірге мұның бәрі Грекия үшін қосымша жұмыс орындары. Аудармашылар мен даяшылардың арасынан бірен-саран украиндық, ресейлік, өзіміздің ақтаулық жастарды да ұшыраттық. Жазғы демалыс кезінде осында келіп, азды-көпті табыс тауып қайтатын көрінеді.
Жергілікті тұрғындардың айтуынша, бес айға созылатын шомылу маусымы аяқталғаннан кейін мұнда келесі көктемге дейін негізінен мүлгіген тыныштық орнайды. Өйткені, мынау үй иелерінің көпшілігі негізінен жақын маңдағы үлкен елді мекендер мен қалаларда, тіпті, Салоники немесе Афины мегаполистерінде тұрады. Жазда осында келіп, үйлерін демалушылар мен туристерге жалға беріп, пайда табады.
– Қонақ үйлерде тұру қалтаның соры ғой, жеке үйлерді жалдау әлдеқайда арзан, – дейді өздері. Онысы рас та шығар, бәлкім.
Туристік бизнесте ұсақ-түйек деген болмайды. Грекияда Зевс, Посейдон, Афродита құдайлардың шағын мүсіндерінен бастап, сан алуан магниттерге дейін осы елдің тарихынан хабар беретін мыңдаған кәдесый түрлері бар. Сатып алушыға соны салып беретін ірілі-ұсақты полиэтилен қалташаларға да Эллада елінің жергілікті демалыс аймақтарының картасы немесе табиғат көріністері басылған. Көрер көзге ұсақ-түйек, сонымен бірге, әрине, тегін жарнама!
Гректердің ас мәзірі бай әрі дәмді. Сондай-ақ мұнда гректің баршаға жақсы таныс салатынан, түріктің шоурмасынан, немістің гамбургерінен бастап, сан алуан ұлттардың ас-ауқат түрлерін табуға болады. Балық тағамдары да мол. Бірақ, барлық Еуропа елдеріндегі сияқты, мұнда да сұйық ыстық ас түрлері аз екені аңғарылады. Бар болса да, ол сорпа-сусындары ботқаға ұқсас қоюлау болып келеді.
БАҚ арқылы Грекияның бірнеше жылдан бері ауыр экономикалық дағдарысты бастан өткеріп жатқандығынан біз де азды-көпті хабардармыз. Бір кездері әлемнің дамыған елдерінің қатарында болған Грекия бүгінде ол санаттан шығып қалған. Бұл елдің сыртқы қарызы өте көп. Кейбір деректерге қарағанда, ол 321 млрдтан астам еуроны құрап, елдің ІЖӨ-нің екі деңгейіне жуықтаған. Жастар арасында жұмыссыздық басым. Өздері бұл тіпті 30 пайыздан жоғары дегенді айтады. Жұмыс іздеп өзге елдерге кетушілер көп көрінеді.
Дағдарыс жылдарында зейнеткерлердің зейнетақысы 700 еуродан 400 еуроға дейін қысқартылыпты. Өзгесін былай қойғанда, бұл елде шағын ғана бір батон нан жарты еуродан жоғары, жарты литр айран 1 еуроның үстінде, ал 95 маркалы бір литр жанармай 1,5 еуроға жуық тұратынын ескерсек, бұл расында да болмашы сома екеніне көз жеткіземіз. «Осы дағдарыс жылдарында кейбір зейнеткерлердің қоқыс жәшіктерін ақтарып, қалған-құтқан тамақ іздеп кеткенін көзіміз көрді. Мұндайда ерлі-зайыпты зейнеткерлер бірге тұрса жеңілдеу екен. Өйткені, екеуінің зейнетақысын біріктірсе, әйтеуір бір күндерін көреді ғой, әсіресе жалғызілікті зейнеткердің жағдайы тым қиын болды» дегенді естідік.
Грек елінде ерлер де, әйелдер де зейнеткерлікке 67 жастан шығады. Жұртшылық арасында Парламент адамдардың еңбек жасын бұдан да ұзартуы мүмкін деген үрей бар. Жалпы, қолайлы табиғаттың әсері ме, әлде халықтың әл-ауқатының бұрын жақсы болып келгендігінен бе, әйтеуір, Грекияда адамдардың орташа өмір сүру жасы ұзақ – 81 жастың үстінде.
Біз пікірлескен кейбір жандар дағдарыстың себептерін Грекияның Еуроодаққа мүше болуынан көреді. Айтуынша, осы ұйымға мүше болғаннан кейін, мәселен, өндірісті мамандандыру мақсатымен бе, әлде басқа себеппен бе, Грекияда жүзімдік алқаптар шабылып тасталыпты. Әрине, бұл талайларды кәсібі мен несібесінен айырған.
Сөйте тұра, гректер жалақысы төмен жұмысқа барғысы келмейтін көрінеді. Мәселен, қыркүйекте Грекияда ел экономикасының маңызды саласы болып табылатын зәйтүн ағашының жемісі піседі. Елдегі оның алқаптарының аумағы мол, жинап алу да оңай емес. Ал оны жинасуға көрші елден болгарлар келеді екен.
– Сонда немене, өздеріңізде жұмыс қолдары жетіспей ме? – деп сұрадық алғашында мән-жайдан хабарсыз біз.
– Жоқ, гректер күніне 30 еуроға жұмыс істемейді... – деген жауап естідік ол сауалымызға.
Әрине, елдегі экономикалық ахуал туралы басқаша пікірдегі адамдар да жоқ емес.
– Кейбіреулердің жыланып айтқан сөздеріне көп сене бермеңіздер. Халықтың жағдайы жаман емес. Бәрінің де жақсы үй-жайы, қос-қостан жеңіл машинасы бар, – дейді Ахиллес есімді жүргізуші азамат.
Өзі КСРО тараған кезде Грузиядан көшіп келіпті. Жалпы, ТМД елдерінен 400 мыңдай грек оралған. Сол кезде үкімет оларға жақсы көмектескен көрінеді. Айтуынша, сол берілген жәрдемақыға оралғандардың көп қабатты үйден пәтер ғана емес, үйдің тұтас қабатын сатып алғандары да болыпты.
– Сендердің президенттерің жақсы. Естіп жатырмыз, Қазақстан жақсы өркендеп келеді. Осында қыдырып жүргендерің де содан ғой. Ал біздің жемқор билігіміз, міне, елді қарызға батырып бітірді... – деп қынжылыс танытты енді бірі.
Солай. Қай елде де қанша адам болса, соншама пікір болатыны белгілі.
Афинының орталық алаңында дабырлай сөйлесіп келе жатқанымызды естіп, бір грек:
– Қазақстаннан келдіңіздер ме? – деп таза қазақша амандасып, жабыса кетті. – Жүріңдер, мен сіздерге жақсы құндыз тон сатылатын дүкенді көрсетейін?
– Тон сатып алғалы жүрген жоқпыз, уақытымыз да тапшы. Өзіңіз қазақшаны ұмытпапсыз ғой?
– Неге ұмытайын, мен Талдықорғанда көп жыл тұрғанмын.
Тон сататын дүкенге бармайтынымызды білген соң, «Бұдан былай сендердің бесбармақтарыңды жемеймін!» – деп, ол бізбен наздана, бірақ күле қоштасты. Тарихи отанына оралған жерлестеріміздің қайсыбірі, міне, осылай күн көріп жүрген жайы бар көрінеді.
Батыс Еуропаның көп елдеріндегі сияқты, Грекияның жолдары да айнадай тегіс. Салоники мен Афинының арасын жалғайтын атақты №75 жолмен жүріп өттік. Автобуспен жүргенде алдыңдағы шайың шайқалмайды. Иә, жылдамдық та қатаң қадағаланады. Жолдар тау жоталарын туннельдер арқылы тесіп, тегістеліп, қауіпсіздендірілген. Салоники мен Кастория қаласының арасын тіпті 17 туннель жалғайды екен. Жолсапар барысында ұзындығы 6 шақырымға жуық туннельден де өттік. Бұл шағын бір қаланың метросының жолы ғой, не деген еңбек десеңізші!
«Театр киім ілгіштен басталады» деген сөз бар ғой. Біздің Грекияға саяхат барысында көз жеткізгеніміз – туризм күре жолдардың жол бойындағы автобекеттердегі дәретханалардың тазалығынан басталуы керек сияқты. Грекиядағы жол-жөнекей кездесетін автобекеттердегі кафелердің дастархан мәзірінің байлығы мен сапасының қаладағылардан айырмашылығы жоқ. Мұнда да дәмді әрі сапалы. Дәретханалары мұнтаздай таза. Қол сүртетін қағаз сүлгі де үзілмейді, желдетіп кептіргіш те мүлтіксіз жұмыс істеп тұрады.
Біздің елімізде де қазір Батыс Еуропа – Батыс Қытай күре жолынан бастап, Астана мен өңір орталықтарын жалғастыратын сапалы жолдар зор қарқынмен салынуда. Жол жақсарған сайын жүргіншілер қарасы артып, туризмнің көкжиегі кеңи беретіні сөзсіз. Сондайда алдымен ескеретін жайттардың бірі осы тазалық мәселесі болуы керек-ақ. Туризмді дамытқымыз келсе, әрине. Әйтпесе, бізде әсіресе аудан орталықтарында, ауылдық жерлерде осы орайда ұялатын тұстарымыз көп екені ешкімге де жасырын емес.
Грекияда сондай-ақ баламалы қуат көздерін пайдалануда да біраз ілгерілеушіліктің бар екенін байқадық. Әрине, Францияның, Германияның деңгейімен салыстырғанда әлі төмен. Дегенмен, көптеген жеке үйлердің төбесіне су жылыту үшін күн сәулесінен қуат алатын шағын панельдер мен желдің күшімен айналатын жабдықтар орнатылыпты. Олар экология үшін де пайдалы, отбасының бюджетіне де демеу. Сондай-ақ далалық өңірлерде де едәуір беткейлерді алып жатқан күн сәулесімен қуаттанатын панельді алқаптар мен желдің күшімен жұмыс істейтін қалақты мұнаралар менмұндалайды. Шіркін, әр үй осындай шағын қондырғыларды орнатып алса, біздің еліміздің әсіресе оңтүстік өңірлерінің халқы ала жаздай ошақтарына от жақпауына болар еді-ау деп ойлап қоясың.
...Таяуда ғана Қазақстанға келіп, ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесімен танысқан Грекияның Премьер-министрі Алексис Ципрас мырза өз елінің бес жылға созылған дағдарыстан шыққанын мәлімдеді. Әрине, біз достас грек халқы үшін солай болуына шын көңілден тілектеспіз. Адамзат өркениетіндегі алатын орны үлкен, бейбіт те берекелі грек халқы жақсы өмір, жайлы тіршілікке әбден лайық! Сондықтан осы аз күндерде грек халқының өмірінен көбірек хабардар әрі тілектес болып үлгерген біз премьер-министрдің ол сөзіне атамыз қазақтың салтымен «Аузыңа май!» демекпіз.
Әбдімүтәл ӘЛІБЕКОВ