Қазан айының 1-7 жұлдызында «Қазақ өнерінің фестивалі» деген атпен жазушы-драматург, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Т.Жүргенов атындағы ҚазҰӨА-ның профессоры Дулат Исабековтің шығармашылығына негізделген фестиваль өтті. Фестивальдың өткізілуіне мұрындық болған ұйымдастырушы-серіктестер: «Самұрық-Қазына» TRUST компаниясы мен Мәдениет және спорт министрлігі және Лондондағы Айтматов академиясы.
Фестивальға М.Әуезов атындағы Мемлекеттік академиялық қазақ драма театры «Жаужүрек» спектаклімен, республикалық Корей мемлекеттік музыкалық комедия театры «Актриса» спектаклімен қатысса, британдықтар «Аққу-Жібек» атты жаңа қойылымын ұсынды.
Фестивальдың ресми ашылуынан соң М.Әуезов атындағы Мемлекеттік академиялық қазақ драма театры ұжымы көрерменге «Жаужүрек» қойылымын ұсынды. Спектакль STOCKWELL PLAYHOUSE атты шағын ғана театр ғимаратында көрсетілді.
Кең сахнаға лайықталып қойылған «Жаужүрек» спектаклін театр ұжымы өздеріне бұйырған сахнаның бар мүмкіндігін пайдаланып, үлкен форматта көрсетуге тырысты. Сахнаның тарлығы қоюшы-режиссер Есмұхан Обаевқа спектакльдің о бастағы нұсқасын өзгертіп, ықшамдалып, минимализммен қойылуын талап етсе, екінші жағынан алғанда актерлардың таза өнерін көрсетуге мол мүмкіндік тудырды.
Спектакльдің мазмұны мен көтерген идеясы жайында британдық грузин, режиссер Давид Папава былай дейді: «Жаужүрек» пьесасымен спектакльге дейін танысып шықтым. Тақырыбы өте өзекті. Қазақстанның тарихымен таныс болмасам да, бұрынғы Ресей империясының құрамында болған грузин ұлтының өкілі ретінде бұл мәселені жақсы түсінемін. Бұратана елдің мәдениеті мен тілін құрметтемеу, ұрпағын оқытпау, барлық нәрседен шектеу сияқты қысымдар Испанияны алсақ та, Англияны алсақ та кез келген империялық мемлекеттерге тән жағдай. Сондықтан да әрбір ұлттың санасының уақытында оянып, өзінің өткеніне бір сәт үңілгені абзал. Ал сананы оятатын – үлкен әдебиет. Әдебиеттің арқасында ғана әрбір ұлт мәселенің себеп-салдарын түсінеді, содан кейін барып өзінің мәдениеті мен тілі жайлы ойланып, әлемдегі өзіндік орнын (идентичность) іздей бастайды. Кез келген алып империямен шектесіп жатқан ел тілі мен мәдениетінің жұтылып кету қаупін әрқашан да есте ұстағаны жөн. Осы жағынан алғанда бұл пьесаның тақырыбы бүгін де өзекті деп айтар едім», дейді. Тарихи драманың сырт елдегі әсері осындай қырларымен ерекшеленіп жатты.
Фестивальдың екінші күні Ұлыбританияның Лордтар палатасындағы кешкі шығармашылық кездесуге ұласты. Кешке Д.Исабеков пен театрдың санаулы әртістерінен бөлек Лорд Уриглесорс, Лорд Иванс, Роберт Самуэлус пен ағылшынның өзге де әдебиетші, сыншылары қатысты. Лордтың ресми құттықтау сөзінен кейін сөз алған Д.Исабеков әлем әдебиетінің Меккесіне айналған Англияда, Шекспир, Теккерей, Вальтер Скотт, Бернард Шоудың отанында шығармаларының бір бөлшегі оқырманға таралып, сахнада қойылып жатқанына қарап, өмір бойы бекер тер төкпегеніне іштей қуанатынын, сұрапыл соғыс жылдарындағы бақытсыз балалық шақтың көңілде қалған сызын, өз шығармашылығына әсеріне тоқталды. Сөз соңын қорытындылай келе Д.Исабеков: «Бүгінгідей тынышсыз әлем белгілі жазушылардың асыл ойына зәру. Ғаламтор мен электроникаға тәуелді бүгінгі ұрпақ кітаптан мүлдем қол үзіп кеткен жоқ. Олар әлде де саясаткердің сөзінен гөрі жазушылардың сөзіне құлақ асады. Жазушылар өздерін сөз атты құдіретті қарудың иесі екенін біле бермейді. Егер де әрбір жазушының орташа есеппен алғанда оқырман санын 10-15 мыңдай десек, дәл осы санды әлемнің барлық жазушыларының санына көбейтсек, онда сөзбен қаруланған тегеурінді алып армия жасақталып, жаһандағы адамдардың ақылы мен жүрегін жаулап алар үлкен күшке айналар едік. Жер әлемнің жаратылысының басында құрылықаралық ракета емес, сөз пайда болғанын ұмытпайық. Осыларды сараптай келіп, маған мынадай ой келді: бейбітшілік пен әділдікті, тазалық пен тыныштықты сақтау үшін әлемде орын алып жатқан саяси қақтығыстар мен мемлекетаралық дау-дамайды ортақ талқыға салып отыратын, дүниенің белді жазушыларының басын қосатын «Әлем жазушылары ассоциациясын» құрудың уақыты келген жоқ па. Бұл ұйымның штаб-пәтері кезінде халықаралық ПЕН-Клубты құрған, бүгінде Қазақстанда да филиалы жұмыс істейтін ұйымның басшысы болған атақты жазушы Джон Голсуорсидің отаны Англияда болса, бұл үлкен бір істің бастамасы болар еді», дей келіп, барша тыңдарман қауымға 10 минуттық уақыттарын қиып, баяндаманы тыңдағандары үшін алғысын білдірді. Лорд Уриглесорс Д.Исабековтің жоғарыда айтылған пікіріне жауап ретінде, бұған дейін де дәл осы мәселені түріктің белгілі жазушысы, халықаралық Нобель сыйлығының лауреаты Орхан Памук пен қырғыз жазушысы Шыңғыс Айматовтың да айтқандығына тоқталып, үшінші рет көтеріліп отырған «Әлем жазушыларының ассоциациясын» құру жөнінде ойлану керектігін тілге тиек ете кетті.
Фестивальдың үшінші күні республикалық академиялық Корей музыкалық комедия театрының ұсынған «Актриса» спектаклімен жалғасты. Театр ұжымы спектакльді барынша ұлттық нақышта безендіріп, музыкалық жағынан болсын, актерлік ойынымен болсын, қазақы менталитетке жақын етіп әкепті.
Фестиваль аясындағы ерекше оқиға – «Аққу-Жібек» спектаклінің премьерасы болды. Pajarito театры ұсынған спектакльдің қоюшы-режиссерлері – Хосе Гандиа мен Алесия Маньковская. Төлеген мен Жібек екеуінің махаббатын арқау еткен классикалық сюжетте достық пен дұшпандық, опасыздық пен екіжүзділік, сүйіспеншілік пен жауыздық сияқты мәңгілік мәселелер сөз етіледі. Спектакль соңында бір-біріне қосыла алмаған екі ғашық аққуға айналса, Жібекке деген сүйіспеншілігін дәлелдегісі келген Бекежан құзғынға айналып кетеді. Шетелдік режиссерлердің дәл осы пьесаны таңдау себебі – адамзатқа ортақ махаббат тақырыбын автордың ұлттық аңыздың негізінде көрсетуінде, жеткізе білуінде жатса керек.
Бір аптаға жоспарланған фестивальдың әрбір күні кездесулер мен басқосулардан тұрды. Д.Исабеков Британ ұлттық кітапханасына соғып, кітапхананың алтын қорында сақталып тұрған «Гауһар тас және өзге де әңгімелері», «Біз соғысты көрген жоқпыз...» деген кітаптарын көріп, іштей қуанып та, мұңайып та шықты. «Британ ұлттық кітапхана қорына кітабымның қазақ жазушыларының ішіндегі алғашқысы боп сақталғаны қуанышты шығар, екінші жағынан адам көңіліне мұң ұялатады. Неге біз осы уақытқа дейін әрекет жасамағанбыз? Абай қайда? М.Әуезов қайда? Қалған біздің жазушыларымыз қайда? Біз осыған мән бермеген екенбіз. Басқа елдер баяғыда мән берген. Бізде жаман бір қағида бар «жақсы нәрсе болса, өздері келіп тауып алады» деген. Ешкім де тауып алмайды. Ағылшынның баспасы «Қазақта кім бар?» деп қазақ жазушысын іздеуші ме еді? Немесе қазақта қандай ғалым бар? деп. Көрсету керек. Мемлекет тарапынан әрекет жасау керек», деп жазушы ішкі өкінішін білдірді. Д.Исабековтің осы айтқан пікірі Президент Н.Назарбаевтың биыл ғана жариялаған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында көтерілген мәселелермен сәйкес келіп жатқандай.
Фестивальдың соңғы күнінде Д.Исабеков пен ағылшын әдебиет сыншыларының, баспасөз өкілдерінің, оқырмандардың дөңгелек үстелде бас қосып, сұхбаттасуымен жалғасты. Дөңгелек үстелді модератор әрі аудармашысы ретінде Лондондағы «Айтматов академиясының» директоры Рахима Абдувалиева жүргізіп отырды.
Алғашқы сұрақты психолог Сара Коплей қойды.
С.Коплей: – «Аққу-Жібек» спектаклі көңіліңізден шықты ма? Көңіліңізден шықса, қай жағымен ерекшелене білді?
Д.Исабеков: – Спектакль сахналық безендірілуімен ерекше. Кей тұстарда актерлік шеберліктерімен өзгешеленіп жатты. Әсіресе, Жібек пен Төлегеннің бейнелері ұнады. Режиссер пьеса мәтінін өзінше сахналап шыққан.
С.Коплей: – Спектакльдің бұдан жоғары деңгейде қойылуы үшін қандай пікір айтар едіңіз?
Д.Исабеков: – Үлкен есеппен алғанда ешқандай спектакль автордың көңілінен ешқашан шыққан емес. Осыған шейін көптеген пьесаларым бірнеше мәрте сахналанған. Сондықтан да мен мұндайға үйренген адаммын. «Әпке» атты пьесамның өзі 2500 рет көрсетіліп, басқа да сахналарда қойылып жатты. Әр спектакль бір-біріне ұқсамайды, мұндағы қойылым да солай. Спектакльдің көркемдік жағына келсек, Жібектің аққу бейнесінде қанатын жайған күйі жоғарыдан көрінетін сахнасы сиқырлы бір әлемдей әсер етті. Тіпті, өлген Төлегеннің қайта тіріліп аққуға айналатын сахнасының өзі нанымды шықты.
Режиссер Станиславскийдің «Театр – киім ілгіштен басталады» деген атақты сөзі бар. Ал мен өз мақалаларымда ылғи да «Театр – драматургтің жазу үстелінен басталады» деп жазып жүрмін. Драматург қолына қалам алғанда өзінің ішкі режиссурасымен көріп отырып жазады. Сондықтан да пьеса өзгенің көзқарасы арқылы сахнаға жол тартқанда, бір-бірімен келіспейтін қарама-қайшылықтар пайда болады. Менің ішкі режиссурам мен режиссердің ішкі режиссурасы арасындағы көзқараста келіспеушіліктердің туындайтыны содан. «Аққу-Жібек» пьесасы екі күннің ішінде жазылып шықты. Пьесаны жазып отырғанымда оны бір кездері Англияда қойылады деп ойламаппын. Менің ойымша, дәл солай болуы да керек сияқты. Мысалы, П.Мериме «Кармен» әңгімесін үш күнде жазған екен. Жазушы композитор Ж.Бизенің арқасында әңгімесі жер жүзін шарлап кетеді деп ойлаған да жоқ. Бірақ солай болды. Драматург жазып отырғанда шығармасының қайда, қашан қойылатыны жайында ойланбайды да.
Наяника Мантани: – Қойылымдарыңыздың ішінде сізді таң қалдырып, премьерадан соң «осы үшін жазғаныма тұрарлықтай» деп қуанған сәтіңіз болды ма?
– Пушкин «Борис Годуновты» жазып болған соң дауыстап оқып шығып, өз өзіне есі ауысқан адамша «Айда Пушкин, Айда с..!» деген екен. Сол айтқандай, өзімнің көңілімнен шыққан эпизодты немесе қандай да бір шығармамды жазып бітірген сәтте менен асқан бақытты жан болмайды. Бірақ, үнемі бұлай бола бермейді. Барлық шығармаң бірдей ұнай бермейді. Жазушының өзіне мақтаныш сезімін тудыратын, кейбір ұнайтын эпизодтары мен сәтімен шыққан тұстары болады. Менің де шығармаларымның ішінде сондай бір ұтымды тұстары бар деп ойлаймын. Әйтпесе, шығармаларым жарты әлемді шарлап кетпес еді.
Зухра Доксей: – Лордтар палатасында тұсауы кесілген «Аққу-Жібек» атты жинағыңызбен танысып шықтым. Корей театрының ұжымы қойған «Актриса» спектаклі мен онда ойнаған актрисаның кәсібилігі, сомдаған бейнесі маған өте қатты ұнады. Актрисаның өмірдегі және өнердегі әлемі, проблемасы барлық жерде бір. Бұл тақырыпқа баруға сізге не түрткі болды?
– Бұл тақырыпты жазуыма 1990- жылдардағы Қазақстандағы жағдай түрткі болды. Кеңес өкіметінің қирап жатқан тұсында бізде де үлкен дағдарыс болып, барлық өндіріс ошақтары мен мәдениет үйлері, кинотеатрлар мен кітапханалар жабылып жатты. Сол тұста кейбір шенеуніктер «Мемлекетке жалпы театр керек пе? Мемлекеттің театрға ақша жұмсауы қажет пе?» деген мәселені көтерді. Сондай бір қиын-қыстау кезеңде театрлар өз көрермендерінен айырылып қалды. Сондықтан да мен осы тақырыпқа бардым. Актрисаның адам ретінде, сүйікті әйел ретіндегі бейнесін ашқым келді. Әйелдің жаны барлық жерде бірдей. Мен 50 жасқа толғанда Мәскеу телеарнасы бір бағдарлама түсірді. Сол кезде «Сіздің шығармаларыңызда керемет әйел кейіпкерлер бар. Сіз ол бейнелердің бәрін қайдан аласыз? Әйел жанын қалай терең бере алғансыз?» деген сұрағына: «Әлемнің атақты ғалымдары жиналып алып құралдары арқылы галактиканың құпиясын ашуы мүмкін. Дәл сол ғалымдар әлгі құралдарымен ешқашан да қарапайым ғана әйел жанын аша алмайды. Әйел жанының құпиялылығы сонда әлемдік галактикадан да тереңдігінде жатса керек. Әйел – ашылмаған галактика» деп жауап бердім. Сол сияқты Өскемен қаласындағы театрда менің актрисамның рөлін ойнағалы жатқан актриса мені алғаш көргенде: «Шығарманың авторын әйел екен деп ойласам, сіз ер адам екенсіз ғой. Әйел жанын, әсіресе әйел жанының жалғыздығын сондай терең түсініп бере алғансыз. Пьесаңыздағы «Жалғызбасты әйелдің жанын жалғызбасты әйелдер ғана түсіне алады» деген тіркес көзіме жас келтірді. Мен оны жан-дүниеммен түсініп ойнадым» дейді. Актрисаның осы бір айтқан сөзі менің есімде сақталып қалыпты.
Жон Амор: – Лондонда қазақ өнерінің фестивалін өткізіп жатқандарыңызға қуаныштымын. Лондон өте толерантты қала. Лондон қанша берсең сонша ала беретін, сіңіре беретін қала. Сіздің шығармаларыңыз ағылшын тіліне аударылып, осы қалада үшінші мәрте фестиваль өткізіп отырсыз. Осы уақытқа дейін атқарылған жұмыстарға көңіліңіз тола ма?
– Бақыт дегеніміз не, бақытты адам кім дегенде, өзін бақытсызбын деп сезінбейтін адамды айтар едім. Сенің жазған шығармаларыңды өзге ел оқып, өзге ел қойып жатса, онда ол мақтаныш болмаса да қуаныш сыйлайтыны айқын. Жазуға отырғанда шығармам басқа тілге аударылады екен деп ойламайсың. Жазушы ең алдымен өзі үшін жазады. Оны қоғамда, айналасында не болып жатқандығы ойландырып, толғандырады. Осының өзі адамның қолына қалам ұстатады.
Дөңгелек үстелдегі сұхбат-жауаптың қорытынды сөзін жазушы былай аяқтады: «Ешбір ұлтты өзімізге ұқсамағаны үшін жазғыруға болмайды. Бұл дегеніміз ішкі қарсылықты оятады. Лондонға келген сайын достық қарым-қатынасты сезіне түсемін. Ағылшындардың «Қазақстан дегеніміз қандай мемлекет? Қырғыз дегеніміз қандай ұлт? Айтматов кім? Әуезов дегеніміз кім? Абай дегеніміз кім? Олар адамзаттың ақыл-ойына қандай үлес қосты? Неден үйреніп, неден жиренуіміз керек?» деген сияқты сұрақтардың айналасындағы «білсем» деген ынталарын байқай түсемін. Бүгінгі дөңгелек үстелге жиналып, қызығушылық танытып жатқандарыңыз үшін баршаңызға үлкен алғыс айтам», деді.
Әлемдік сан-алуан мәдениеттердің басы тоғысып, алмасып жатқан Лондон қаласына сапарымыз ерекше бір рухани серпілістер мен көңілге түрлі ой салған сәттерге, кездесулерге толы болды.
Ақмоншақ АХМЕТ,
өнертану магистрі
АЛМАТЫ – ЛОНДОН – АЛМАТЫ
