Ол – көркем әңгімелері арқылы өзі өмір сүрген заман тынысы мен қоғам өмірін энциклопедиялық кемелдікпен сомдаған суреткер. Жазушының қысқа жаза отырып, ұлт бейнесін шебер беруі бәрімізді тәнті еткен жоқ па?! Ұлт мінезінің әр қырын жіті ашып бейнелеп, образдар жиынтығын жасау тек Бейімбетке ғана тән секілді.
Бейімбеттің замандасы, бір дәуірдің перзенті, күншығыс елінің жазушысы Акутагава Рюноскэны біраз талдап, неліктен әлемге танымал, Бейімбеттен қай тұсымен ерекшеленіп тұрғанын көрейік. Меніңше, ешқандай ерекшелік жоқ сияқты. Ол сол кезде шағын әңгіме жазып, сол стилімен елді аузына қаратты. Ағымы модернизм екені айтпаса да белгілі. Себебі ол осы әдіс арқылы әңгімелерін әлемге танытты емес пе? Әңгіме ауанын осы жайтқа сәл бұра кетейік.
Студенттік кездің өзінде модернизм, қысқа әңгіме жазуды меңгеріп, күллі қауымды өзіне қаратады. Әдебиетте өзiндiк дүниетанымы, көркемдiк әдiс-тәсiлдерi, эстетикалық тұғырнамасы, төл тақырыбы болмаған жазушылар iз қалдыра алмақ емес. Ал Акутагавада осылардың бәрi де бар болып шықты.
Қазiр Акутагава ашқан тәсiлдер әлем әдебиетiнде кең қолданыс тапқан. Бұл тәсiлдер әдебиет қана емес, кинематографияның да үлесiне айналғалы бiраз болып қалды. Жапон киносы патриархтарының бiрi Акиро Куросаваның «Қанға былғанған тақ» атты фильмi соның бiр айғағы. Бiр қарағанда, фильм орта ғасырлардағы жапон өмiрiнен сыр шертетiн секiлдi. Фильмнiң негiзiнде кiмнiң, қай халықтың туындысы жатқандығын бiлмейтiндердiң бұған сенетiндерi де анық. Ал әлем әдебиетiнен хабары бар жан фильм өзегiнде Шекспирдiң атақты «Макбетi» және осы пьесаға мұрындық болған байырғы шотланд ертегiсi жатқандығын бiрден аңғарған болар едi. Жапон өмiрi туралы сыр шертетiн шотланд ертегiсi. Ал мұндай метаморфозалар Акутагава шығармашылығында жетiп артылады. Рас, Акутагава шығармашылығының бастауында сан ғасырлық тарихы бар жапон жазба әдебиетi жатқандығы жасырын емес. Ал бұл әдебиеттiң орны ерекше. Аңғарып қарасаңыз, аузымыздың суы құрып тамсана беретiн Кафканың атақты «Құбылуының» («Превращение») өзi де көне жапон ертегiлерi мен әфсаналарының жадағай көшiрмесiндей болып көрiнiп қалатыны бар. Осындай құнарлы топырақта пайда болған әдебиеттiң осал болмасы да белгiлi. Оған бүгiнгi жапон әдебиетi куә.
Шағын әңгімелері арқылы ол сол кездегі жапон халқының мінезін танытты. Енді салыстырайық. Ол неге әлемге әйгілі, ал сол Акутагавадан еш кем түспейтін Бейімбет неге таныла қоймады? Акутагава қысқа жазды, Бейімбет те осы ағымда қалам тербеді. Мәселен, Рюноскэның «Мұғалім Мори» әңгімесін оқи отырып, жапон оқушыларын бірден танисың. Мінезін, қандай тәрбиеде екенін білесің, сол ұлттың мұғалімдерін танисың. Бейімбеттегі Шаншар Молда, Желдібайды көргендей боласың.
С. Торайғыров бір мақаласында: «Біз Жапониядан елу жылдай қалып қойдық. Егер біз автономиямызды елу жыл бұрын құрғанымызда, қазақтың жағдайы тура Жапониямен теңесер еді», дейді. Міне, үндестік қайда жатыр! Бірақ кейін қалсақ та, әдебиетіміз бірдей қалыптасты. Яғни модернизм. Ендеше Бейімбетті неге шетел тілдеріне аудармасқа? Күллі әлемді аузына қаратып, ол неге Рюноскэның жанынан өзінің лайықты орнын алмасқа? Сонда күллі әлем Рюноскэның әңгімесінен жапон ұлтын танығандай, оның шығармаларынан қазақ халқын да таныр еді. Рас, «Абай жолы» қазақты танытты. Бірақ қазір том-том романдар оқуға ешкімнің уақыты жоқ. Көбіне қысқа әңгіме ғана қазіргі заманда өз оқырманын табады. Міне, Бейімбет әңгімелерін қазіргі заманға арнап жазып кетті, келешекте қазақ халқы есін жиғанда осы әңгімелер арқылы ұлтымды танысын деді. Қазақ жазушыларының шеберлігін көрсін деді. Ұлы ұлттар қатарында екенін әлем мойындасын деді. Ендеше жапонның Акутагавасынан біздің Майлиннің қай жері кем? Керісінше, көп жері артық екендігі дәлелдеулі. Рюноскэ көп жерлерді анайы жазса, Бейімбет ондайға бой ұрмай, нағыз зиялылық танытады. «Мен ақынмын. Жазушымын. Сонымен бiрге қоғамның да мүшесiмiн», дейді жапон жазушысы. Бейімбет те өзін әрі ақын, әрі жазушы, оның үстіне қазақ қоғамының мүшесі ретінде санап, ұлттың дамуына зор үлес қосты. Міне, бір үндестік.
Үлкен жазушы Бейімбет бізге қазақ халқының өмірінің шынайы мінезін, терең шындығын өнеге етіп кетті. Сұлулықты әшекей жылтырақтан аршып, қарапайым ұлы қалпында көрсетті. Оның шығармалары өмірдің өзі сияқты қызыл-жасыл боямадан, даурықпа дақпырттан аулақ, Оның талант болмысы әсіреқызылға жат. Әдебиеттегі Майлин сияқты құбылыстар айқай-шусыз, асықпай терең зерттеуді, ойлана зерттеуді керек етеді. Майлин дәстүрі әзірге сыздықтап келіп, осы бір кезеңнен былай шыға лақылдайтын, болашағы мол дәстүр ме деп ойлаймыз.
Ерзат ЕРМАҒАМБЕТОВ
Ресей Федерациясы,
Уфа қаласы
