Педагог пайымы: Жаңа бағалау жүйесін жетілдіру керек

Оның оқушының қандай білімі үшін «5», «4», «3», «2» бағасы қойылатыны туралы талабы, қазіргі тілмен айтқанда «бағалау критерийлері» бар. Алайда қолданыс таппай отыр. Мұғалім де, жетекші білім ұйымдары да басшылыққа алуға мүдделі емес. Себебі оқушы үлгерімі туралы көрсеткіш қағаз жүзінде тек жоғары болуы керек. Сондықтан мұғалім оқушыға біліміне емес, салыстырмалы түрде баға қояды. Яғ­ни, баға білімге сай болмауынан үлгерім үнемі төмендеп келеді.

Осы кезде «Назарбаев зияткерлік мектептері» ДББҰ мен стратегиялық әріптесі Кембридж университетінің халықаралық емтихан кеңесімен ынтымақтастықта дайындаған кри­терилі бағалау моделі оқушылар бі­лімін бағалаудың тиімді жолы болса игі еді дейсіз. Бірақ оқушылар білімін бағалау жүйесінің тиімділігі оқу үдерісінде жаппай сынақтан өтпеген. Шетелде нәтижелі дегеннен басқа негіздемені кездестірмейсіз. Критерилі бағалау ұғымы анық­тамасы да күмәнді. Мәселен, аталған мектептер жүйесінің сайтында «Критерилі бағалау – білімнің мақ­саты мен мазмұнына сәйкес келетін, оқу­шылардың оқу-танымдық бі­ліктілігін қалыптастыруға себепші болатын, айқын анықталған, ұжым­мен шығарылған, білім проце­сінің барлық қатысушыларына алдын ала белгілі критерийлермен оқу­шылардың оқу жетістіктерін салыстыруға негізделген процесс» деп көрсетілген. Біріншіден, бағалау – оқушылардың оқу-танымдық біліктілігін қалыптастыруға «се­беп­ші болатын» ғана емес, оны анық­тайтын үдеріс, ал критерий – бағалаудың өлшем бірлігі, шарты. Анықтамада критерилі бағалаудың оқу, оқыту мақсаты мен мазмұны сәйкес болуы керек делінген. Алайда жаңартылған математика бағдарламасындағы «Оқу мазмұны» бөлімінен баста­уыш, негізгі, орта білім сатыларында қандай тақырып қамтылатынын дәл білу мүмкін емес. Сонда критерилі бағалау қандай маз­мұнға сәйкес болуы керек? Со­нымен бірге «ай­қын анықталған», «ұжыммен шы­ға­рылатын», «білім процесінің бар­лық қатысушыларына алдын ала бел­гілі...» болуы керектігі критерилі бағалауды анықтауға емес, жүзеге асыру үшін қойылатын талаптар.

Жаңадан қабылданған «Негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған «Математика» пәнінің жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасының» жа­ңалығы – оқыту мақсаты мен «Ұзақ мер­зімді» жоспарда екен. Алайда оның оқу үдерісін жоспарлаудағы тиімділігі шамалы болып отыр. Себебі математикалық ұғымдар мен деректерді оқып-үйрену мақсаты бір бөлімде, оған сәйкес амалдар қолдану екінші бөлімде, ал есептер шығару тіптен басқа бөлімде қарастырылғандықтан, тақырыпты оқып-үйренудің біртұтас жүйесі бұзылған.

Дәстүрлі мектеп бағдарла­ма­сын­да «Оқу материалын тақырып­қа­­ бөлі­п жоспарлау» бөлімі бар. Бұл­ оқу мазмұнының сыныптар бо­­йын­ша бөлінуі мен мұғалімнің оқу үдерісін жоспарлауының үлгі ретін көрсетеді. Мұндай бөлім бас­тауыш мектептің жаңартылған «Математика» бағдарламасында жоқ­ еді. Ал негізгі орта білім беру­дің жаңартылған мазмұндағы математика бағдарламасында өз ал­дына бөлек берілмегенімен, «Ма­те­матика» пәнінің мазмұнын ұйым­дастыру» атауымен 2-тараудың 5-­9-баптарына орналастырылыпты.­ Өте дұрыс шешім! Тәжірибелі мұғалімдер 5-9-баптарын жылдық және жартыжылдық жоспар жасауда басшылыққа алуда. Бұдан былай «жаңартылған» бағдарламаның «ұзақ мерзімді» жоспарының қа­жеті де шамалы, шамасы. Сонда «жа­ңартылған» бағдарламадан не қалды?!..

Жаңартылған білім стандарты мен бағдарламасында, критери­лі бағалау жөнінде дайын­дал­ған әдістемелік ұсы­ныстар мен нұсқау­лықтарда «оқы­ту мақса­ты» мен «оқытудан кү­ті­летін нәти­же», «оқушының оқу­­ жетіс­тігі» ұғым­дарының ара­­жі­гі ажыра­тыл­маған. Оқыту мақ­са­ты – оқушы мең­геретін білім, қа­лыптасатын біліктілік пен дағ­дының алдын ала белгіленген жоспары. Осы мақсат оқытудың күтілетін нә­тижесі арқылы нақтыланады.

Қойылған мақсат пен күтілетін нә­ти­женің тұжырымдамасы бірі­мен-бірі дәл келуі де, келмеуі де­ мүм­кін. Мақсаттың ауқымы кең­деу де, ал күтілетін нәтиже сол мақ­сат шеңберінде, бірақ оған қара­ғанда нақтырақ болады. Ол оқу ма­териалының мазмұнына байланыс­ты. Оқытудан күтілетін нәтиже мы­салы, математика пәні бойынша ұғымның белгісі мен қасиеттерін білу, теңдеулерді шешу, ережелер мен заңдылықтарды қолдана алу, есептеулер мен математикалық өр­нектерді түрлендіруді қатесіз орын­дау және басқалар болуы мүмкін. Оқытудың күтілетін нәтижесіне оқу­шының міндетті түрде шығара алуына тиісті есептер, орындайтын жаттығулар мен тапсырмалар немесе жауап беретін сұрақтар енгізіледі. Мұны оқыту кезінде бағыт-бағдар ұстайтын үлгі деуге болады. Міне осы үлгі барлық мүдделі тарапқа алдын ала белгілі болғаны дұрыс. Осы үлгіге сәйкес оқыту үдерісінде есеп шығарылып, жаттығу мен тапсырма орындалады.

Ондай материалдар математика оқулығында жинақталған. Мұғалім тиімді пайдаланса болды. Тіпті жаңа да емес, «жаңартылған» бағдарламаны насихаттаушы есеп пен жаттығуды, теориялық материалды интернеттен, басқа да дерек көздерінен тауып, пайдалануды ұсынып жатады. Сонда ғана ол «жаңа заман мұғалімі» деген атқа ие болады-мыс. Бағдарламалық материалдарды толығымен игеруге мүмкіндік беретін қолданыстағы оқулықтарды пайдалансақ зиян шекпейміз. Ал оқушының күтілетін нәтижеге жету дәрежесі – оның оқу жетістігі. Оқушының білімін оқытудағы күтілетін нәтижемен са­лыстыру бағалау критерийлері арқылы жүзеге асады. Оқушының оқу жетістігін күтілетін нәтижемен салыстыру дәстүрлі бағалау бойынша да, қазіргі ұсынылып жатқан жаңа жүйеге сәйкес «жетті», «талпынды» болып жүзеге асуы да мүмкін. Егер оқушы тіптен «талпыныс» жасамаса, онда оған дәстүрлі жүйе бойынша «2» деген баға қойылар еді. Соңғы жағдайда қалай бағаланар екен? «Талпыну» деген әлі білгенге жатпайды ғой.

Оқушының тақырыпқа байланысты күтілетін нәтижеге жеткен-жетпегені әр сабақ са­йын есепке алынады. Бұл – күн­делікті бағалау. Жаңаша айтсақ, қа­лып­тастырушы бағалау. Мысалы, сабақтың оқу мақсаты «Тең бүйірлі үшбұрыштың анықтамасын білу» деп қойылса, бұл мақсатқа жеткенін білу үшін оқушыдан анықтаманы «та­қылдап» айтып беруін талап ету жет­кі­лік­сіз. Ұғымның анықтамасын біл­­ген­-білмегеннің әдістемелік жа­ғы бар. Оқушы анықтама тұжы­рым­дамасынан туындайтын ұғым­ның қажетті және жеткілікті сипат­та­малық ерек­­шеліктерін, яғни тең бүйірлі үшбұрыштың белгісі мен қасиетін білуі керек. Және сәйкес есептер шығара алуы міндетті. Сонда ғана оқушы алға қойған мақ­сатқа жеткен болып есептеледі.

Математикада ұғымның анық­тамасын, теоремалар мен ережелерді пайдаланып, әртүрлі есеп шығара алудың өзі игерілген білімді қа­жет­ті жағдайда қолдану болмақ. Сон­дықтан заманауи әдіскерлердің айтып жүргеніндей, математикадан «алған білімді таныс емес жағдайда шығармашылықпен пайдалануға үйрету» үшін оны қайда қолдансақ деп «дала кезіп кетудің» қажеті жоқ. Ал ірі тақырыпты (тарауды) өткеннен кейін бағалау (жиынтық) кезінде тарау материалдарын оқу­шылардың тұтас игергені есепке алынады. Тақырыпты толық өт­кен­­нен кейін оқушылардың бі­луіне тиісті мәселелер ауқымы ке­­ңейе түседі. Енді тең бүйірлі үш­бұрыштың анықтамасын сұрау жиынтық бақылаудың ең негізгі міндеті емес. Жиынтық бағалау үшін алынатын тапсырмалар мен есептер топтамасы тарауда өтілген бар мәселені толық қамтиды.

Оны құрастыру үшін мұғалімнің интернет кезіп, төрткүл дүниені шарлауы да, халықаралық емтихан кеңесіне арнайы тапсырыс беруі де қажет емес. Қажетті материалдар мектеп­ оқулығында, есеп жинағында, дидак­тикалық және бақылау жұмысына арналған құралдарда жеткілікті. Мұғалім сол қазынаны дұрыс пай­даланса болғаны. Мұғалімнің шығар­машылық жұмысына шектеу қоюға болмайды. Алайда жаңалық қана оқыту жүйесін жақсарта алады деп «есеп түгендеп» жүргендердің бар жетістікті жоққа шығаруы көңілге қаяу түсіретіні рас. 

Биыл «Педагогикалық шебер­лік орталығында» басылған қалып­тастырушы, жиынтық, тоқсандық бағалауға арналған тапсырмалар жинағындағы оқу материалдарының мазмұны жағынан бір-бірінен айырмашылығы шамалы. Үшеуі де бағдарламада қойылған мақсаттар жүйесін жүзеге асыруға ғана ба­ғыт­­талған, оқу материалының маз­мұнын толық қамтып тұрған жоқ. Ал авторлардың қисынсыз жазуын көргенде, оларды математикалық әдістемелік сауат ашу курстарынан өткізіп алудың да артықшылығы жоқ деп ойлап қаласыз. 

Досымхан РАХЫМБЕК,
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институтының профессоры,

педагогика ғылымдарының докторы

ШЫМКЕНТ