Профессор Қ.Жарықбаев «Қазақ тілін кириллицадан латын әліпбиіне көшірудің психологиялық астарлары» деген тақырыпта талдау жасап, латын тілінің әлемдегі рөлі, оны біздің елде енгізу тарихы, артықшылығы мен кемшін тұстарына байланысты ғылыми баяндама жасап, осы мәселе төңірегінде қызу пікірталас өрбіді. Жарыссөзге қатысқан профессор ғалымдар А.Акажанова, О.Саңғылбаев, М.Құдайқұлов, М.Перленбетов, И.Әбеуова, Ұ.Төлешова және т.б. аталмыш мәселені талқылауда ең алдымен ұлт мүддесі жоғары тұруы керек екендігіне ерекше назар аударды.
Адам баласы қаншама көп тіл білсе де, оның ана тілі – біреу. Ана тілі – қоғамның, әлеуметтік, рухани, мәдени дамудың негізгі арқауы. Ол ғылым білім, өнер, өнеге кілті, этностың құралы. Ана тілінің ерекше бір қасиеті – оның сөздік қор жинақтаушы қызметі. Ол арқылы әр этностың барша рухани, мәдени, материалдық байлығы, басынан кешкен тарихы, сан мыңдаған сөз маржандары арқылы, халықтың жадында сақталып, атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа ұлттық мұра ретінде жетеді. Ол жас ұрпақ үшін алдымен өзін, елін, туған жерін тануға, өткенін зерделеп, бүгінгісін бағалап, болашағын болжауға қажетті аса құнды қазына екенін Қ.Жарықбаев баса айтты.
Біз компьютерге қазақ дыбысына тән таңбаларды енгізуіміз қажет. Мәселен, нақтылап айтсақ латын әрпімен «Latыn» деп жазу оқуға да, жазуға да, айтуға да жеңіл. Бірақ мұны ұсынылған жобада бірде «Latyn» деп бірде «Латын» деп жазылып жүр. 1929-1940 жылдары қолданыста «ы» әріпі (кириллицада «ы») өз алдына жеке әріп таңбасы болды. Осыған орай «Алматы» сөзі «Аlmatы» болып жазылатын. Ал қазіргі жобада «Almaty» болып жазылып жүр.
1929-1940 жылдар арасында халқымыз қолданған латын қарпі қазіргі тіл білімі ұсынып отырған жобадан оқуға да, жазуға да жеңіл екендігі дау тудырмайды. Ол жүйеде әріп таңбаларын бір-бірімен шатастыру деген болмайтын. Сол жылдары бір-екі әріп таңбасы өзгеріске түсе қалса, мұны өкімет орындары қатты қадағалап ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі арнаулы қаулы шығарып, жұртшылыққа жариялап отыратын. Осы жайтты жиынды ұйымдастырушылардың бірі, қазіргі психология ғылымының ақсақалы Құбығұл Жарықбаев қадау-қадау етіп айтып берді.
Латын графикасына көшкенде еліміз түгелге жуық қазақ тілінде сөйлегенде ғана өзінің нәтижесін беретіні, сонда ғана оның күш-қуатының артатыны мәлім. Алдағы жерде біртіндеп «орыс тілі – ресми тіл» деген тіркесті бадырайтып жазбай, ақырындап, елді дүрліктірмей-ақ латын таңбасына көшкеніміз, Президент айтқандай, нағыз дамудың эволюциялық жолы болар еді.
Латынға көшу жастарымыздың болашағын ойлау, ұлттың тұтастығына қатысты мәселе екені даусыз. Осыған орай құрылатын Ұлттық комиссия жұртшылық тарапынан айтылған ұсыныстарды таразылап, нақты шешімге келеді деген ойдамыз.
Латынға көшу науқан емес, бұл ең алдымен «қазақ тілі – мемлекеттік тіл» деген принципті қағиданы басшылыққа алып, елімізде қазақ тілінің келешектегі даму перспективасымен сабақтастығы бар мәселе екендігін ұмытпауымыз керек.
Сондай-ақ өткен жиында төмендегі ұсыныстар қабылданды:
1) Қазақ-латын әліпбиінің жобасы жөнінде жұртшылықтың ойланып толғанысына уақыт берсек, ұтпасақ ұтылмаймыз;
2) Жобадағы әріп таңбаларында ағылшыншасы басым, соны қазақ-
тандырғанымыз жөн. Өйткені қазақ тілінің әріп таңбалары барша түркі тілдестерге қарағанда өзгешеліктері мол дүние;
3) Бұл жерде 1929-1940 жылдары қабылданған бір дыбысқа бір әріп қағидасын ұстанғанымыз жөн.
Мұқан ПЕРЛЕНБЕТОВ,
Қазақ психология қоғамының
президенті, психология ғылымдарының докторы,
профессор
