Бесмойнақта туып-өскен Мұхтар Жауаровпен ауыл жұрты күнделікті жүздесіп жүрмесе де бұл жайсаң жігіттің есімін ауыздарынан тастамайды. Оның сыры – Мұхтардың біркездегі құрығына құт қонған жылқышы, ауылдағы аса сыйлы азамат Сұлтанғазы Жауаровтың кенже ұлы екендігінде де емес, әрине!.. Ендеше бұл Мұхтар кім, мұндай құрметке ол қалай ие болды?
Ауылдағы көп баланың бірі болып өскен Мұхтар Жауаров Алматыдағы ауыл шаруашылығы институтын мал дәрігері мамандығы бойынша ойдағыдай тәмамдады. Тәуелсіздік таңы атқанда жан-жары Баян Тоқақызы екеуі жеке-дара «Көкбастау» деп аталатын шаруашылық қожалығын ашты да егін салды, мал өсірді, картоп екті... Ауыл мен Алматының арасын жол қылып, күндіз-түні тынбай шапқылады. Әдетте, қалтасын қаражатқа толтырып үлгерер-үлгермес халге жеткен кез келген кәсіпкердің тиын санап, үнемшіл бола қалатыны бар. Бизнес заңы солай. Ол турасында ешкімге кінә арта алмайсың. Бесмойнақтан шыққан кәсіпкер Мұхтар ең алғашқы тәуір табысына ауылдың ортасынан ойып тұрып мешіт салды. Алматыдан 100 шақырым жерде, әсем таудың сағасында күре жолды тұйықтап жатқан Бесмойнақтың халқының сондағы қуанышын көрсеңіз ғой!.. Бұл кәсіпкердің туған ауылына жасаған алғашқы сыйы екен, көп кешікпей өзі салған мешіттің тұсынан Ардагерлер аллеясын ашып, Бесмойнақ топырағында туып-өскен 220 айрықша адамның аты-жөнін мәрмар тасқа қашап жазып қойды. Күллі ауыл жұртының бастан өткізген тарихын бұлайша түгендеп, түйіндеп тасқа бастыру шын мәнінде ерлікке парапар іс еді! Мемориалға алғаш бас сұққан меймандар Бесмойнақтың тарихының тереңде жатқанынан хабардар болып жатса, ауыл адамдары «Туған жерге туын тіккен» Мұхтардың бойындағы байқампаздыққа қатты разы болып, сүйсінумен келеді.
Алақандай ауылдан шыққан алуан тағдырлы азаматтардың дерегін тірнектеп жинау оңай дейсіз бе?! Мұхтардың бала кезден бірге өскен достары әрі замандастары Қордай Хамидуллин, Берік Балғожаев, Қанағат Әміров және Оразбаевтар әулеті, туған бауырлары Дүйсебай, Дүйсеналы, Мұрат, Марат, Жолдас білекті сыбанып жіберіп, қолғабыс жасады. Ауыл ақсақалдары Тілеген Жақыпбаев пен Нұрманбет Аманжолов ақыл-кеңесін аямады. Айтпақшы, Ұлы Отан соғысының ардагері, үлгілі педагог, ұзақ жыл мектеп директоры қызметін атқарған марқұм Тілеген Жақыпбаев атамыздың, есімі Ардагерлер аллеясында екі жерге қашалып жазылды. Ол да бір сыры мол әңгіме!..
Мұхтардың өзінің алдын ала жазып-сызған авторлық жобасы бойынша тұрғызылған Ардагерлер аллеясының «тұрғындары» бірнеше топқа бөлінеді: Олар – ҰОС-қа қатысушылар, майданда қаза тапқандар мен із-түзсіз жоғалып кеткендер, саяси қуғын-сүргінге ұшырағандар, ашаршылықтан көз жұмғандар... Қазақтың қай шаңырағын Ұлы Отан соғысының жалыны шарпымаған?! Қазақтың қай отбасы ашаршылықтың азабын тартпаған?! Тас тақтаға үңіле түсіп түтін саны 300-ден аспайтын түкпірдегі бұл ауылда саяси қуғын-сүргінге ұшырағандар тізбесі қайдан жүр деп және ойда қаласың?!. Мұның сыртында – осы ауылдың екі азаматы кеңес дәуірінде Социалистік Еңбек Ері атанған. Мынау нағыз музей-ауыл! Ал қанеки, енді Мұхтар мемориалындағы алғашқы топтың тізіміне көз салып көрелік.
Бесмойнақтан соғысқа аттанған 205 адамның қаншасы елге аман оралды, қаншасының мәйіті майдан даласында қалды, қаншасы із-түзсіз кетті, мәрмар тақтада тайға таңба басқандай түп-түгел жазулы тұр. Ағайынды Әділ (26-да), Кәміл (21-де), Әбіл (19-да) Қалығұловтар, Нұрахан (19), Атахан (23), Мәулен (26) Айтқұловтар, Нұрымқұл, Бірімқұл, Райқұл, Қизат Базарқұловтар, ағайынды Абдуллиндер мен Әбдіғұловтар, Бижановтар мен Андақұловтар, Қарақойшиевтер... тізім осылайша созылып кете береді. Кіл 19 бен 27 жас арасында шейіт болған боздақтар! Сол жылдары ауылдағы Нұрмақсұт атаның алты баласы майданға бір күнде аттанған! Бесмойнақтық бұл 205 жігіттің тең жарымы соғыстың ең ауыр шағында қыршынынан қиылғандар! Міне, сізге шынайы тарих керек болса! Міне, сізге аядай ғана ауылдағы Қазақстанның тасқа басылған тарихы! Әрбір фамилияның тұсындағы туған жылдан кейінгі жазылған «41-43...» деген цифрларға көзің түскенде, жүрегің еркіңнен тыс «дір» етеді. Осы арада шын мәнінде Мұхтар мен оның ауылдағы мүдделестерінің осынау баға жеткісіз еңбегі үшін еріксіз бас иесің! Жыл сайын Жеңіс күні мемориалдың «Мәңгілік алауы» өшпес жанқиярлық пен мәңгі өлмес ерліктің белгісіндей жалын атып, күні-түні алаулап тұрады. Обелискінің ту сыртына көзге көрінбейтіндей етіп көмкеріп газ баллонын әкеліп қойған да осы Мұхтар...
Сонымен... «Дегерес» асыл тұқымды жылқы зауытының шағын ғана бір бөлімшесінде саяси қуғын-сүргінге ұшыраушылардың болғаны сіз үшін таңданарлық оқиға болары хақ-ау?! Бір эпизод. Кеңес дәуірінің дүрілдеп тұрған жаймашуақ шағында Ұлы Отан соғысының ардагері, үлгілі мектеп директоры Тілеген Жақыпбаев саяси көзқарасы үшін абақтыға жабылады. Яғни ауыл мұғалімі «Болашақ – АҚШ-тың еншісінде!» деген бір ауыз сөзі үшін қатыгез Кеңес Одағының жазалау сынына ілігіп, идеологиялық тұрғыдан «тәрбиелік дәріс» алған. Тарих тақтасындағы бұл тізімде ол кісіден басқа тағы 12 адамның аты-жөні ойып жазылған. Олардың 9-ы туған топыраққа қайтып оралмаған, мәңгілік жатқан жерлері – беймәлім. Ал елге аман оралған азаматтың үшеуі де бүгінде бақилық сапарда, кеңестік тарих құпиясын өздерімен бірге ала кеткендер. Арыстай азаматтардың не үшін мемлекеттен аса ауыр жаза алғаны туралы дерек жоқ, айтылмайды. Мұхтардың міндеті – деректерді айғақтау, оның сырын ашу тарихшылардың құзырында! Осы орайда менің кейіпкерімнің ойлана отырып айтқан бір әңгімесі жадымда қалыпты: «Қуғын-сүргінге ұшырағандар тізімінің басына атақты Ілияс Жансүгіровтің есімін жазып қойсам, маған ешкім мұның жөн емес демес те еді», дейді Мұхтар Сұлтанғазұлы риясыз жымиып.
Кеңестерше шаруашылық жүргізуді ұжымдастыру кезінде «шаш ал десе – бас алған» талай-талай жантүршігерлік оқиғалардың етек жайғаны тарихтан мәлім. Бесмойнаққа көрші тұратын Покровка ауылының басқарушысы Әбназар Баялиев есімді азаматтың бір заманда қазақтың дүлдүл ақыны Ілияс Жансүгіровтің «Құлагерін» жазуға «қатысы барлығы» өз алдына бір хикая!.. Ілияс ақын атақты поэмасын жылқы зауытындағы Әбназар Баялиев басқаратын бөлімшенің аумағындағы Бесмойнақ жайлауында жатып жазған ғой. Кеңестік жазалау науқаны жүріп бергенде жасы ұлғайғанына қарамастан Әбназар ата «халық жауына қолдау көрсеткені үшін» 1937-1939 жылдары абақтыға отырып шығады. Алайда түрмеден жазасын өтеп оралған қарт коммуниске өз қызметін қайта жалғастыруға сенім көрсетіледі. Шым-шытырық дүние! Бесмойнақтық Тілеген Жақыпбаевтың да тағдыры соған ұқсас, бейбіт замандағы саяси көзқарасы үшін «отырып келген» Отан соғысының ардагері зейнеткерлікке өзінің бұрындары атқарған қызметінен, мектептің директорлығынан шыққан... «Бір қолында қамшы, бір қолында тәтті нан ұстаған», қайран, Кеңес Одағы! Социалистік Еңбек Ерлері – ұзақ жылдар осы бөлімшені басқарған Орынтай Ерекенов пен мал баққан Жолдасбек Сәдуақасовтың есімдері даңқты мемориалдың тізімін қорытындылап тұр. Иә, иә... оймақтай ауылдан екі бірдей Еңбек Ері шыққан, таңданбаңыз!
Білдей бір архивтік мекеменің жүгін арқалап мәрмар тақталарға тағдырлы есімдерді қашап жаздырып ұлтына ұлағатты іс жасаған Мұхтардың өз әкесі Сұлтанғазы Жауаров – тарихи сыры Тәуелсіздік жылдарында ашылған 1939 жылғы кеңес-фин соғысына қатысқан майдангер. Қан майданнан жарақат алып елге аман оралған. «Ұлы Отан соғысының тарихында фин соғысы туралы дерек жоқтың қасы. Ауыл жұрты тарихтан тек Ұлы Отан соғысы туралы ғана жақсы хабардар. Сондықтан да әкемізді дәріптеп, «көзге түспей-ақ қояйын» дедім, – дейді Мұхтар. – Тәуелсіз Қазақстанның тарихы толық жазылып біткенде менен кейінгі ұрпақ фин соғысының аргерлері мен құрбандарын түгендей жатар.»
Мұхтардың сөзіне бәтуа тіледік. Ауылдағы санаға сан ой салар мемориал кешені туралы бір әріптесі оған «Мұха, осылардың ішінде сенің «Аналарға тағзым» атты тақтаңа баға жетпейді ғой, шіркін, баға жетпейді...» деген екен. «Пейіштің шырағы Ананың табанының астында!» Расында да, тағдыр толқынына жазықсыз ұрынған Бесмойнақты дәл бүгін тербеп тұрған осынау Монумент-бесік жыры екеніне шексіз сенесің. Ардагерлер тақтасынан бөлек «Аналарға тағзым» мәрмар тақтасында ауылдың 66 Ардақты анасының аты-жөні әрлеп жазылған.
– Бұл аналарымыздың 16-сы дүниеде өткен, 50-і ауылымыздың ақжаулықты ақылман аналары сапында, ортамызда жүр. Менің анам да 13 құрсақ көтерген, соның 8-ін аман өсіріпті. «Алтын Алқа» тақпағаны үшін бұл тізімге анамды кіргізбедім, – дейді Мұхтар шырайлы жүзі алаулап ойланған кейіппен... – Ауылдағы қарапайым ғана шаруа адамдары – аяулы анамыз Мәстура Нұрмақсұтқызы мен әкеміз Сұлтанғазы Жауылбайұлы үлкен дастархан басына балалары алқа-қотан жинала қалғанда «Ең алдымен туған ауылыңды – халқыңды сыйла, адал еңбек ет, мәдениетті бол, таза жүр!..» деген сөзді жиі қайталап айтатын. Басы артық сөзге жоқ еді, жарықтық. Кезінде аса мән бермегенмен, ақыл-ес тоқтатқан тұста осынау жай ғана айтылған сөздің құдіреті мен ата-ана өсиетінің әулиелігін түсіндік те сезіндік.
...Соғыста із-түзсіз кеткендер, қыршынынан қиылған боздақтар мен жазықсыз жапа шеккен зұлматтық құрбандар, ашаршылықтан көз жұмғандар тізімін кібіртіктеп оқып тұрып, деректерге қаныққан сайын сарғайып мұңға батасың. От-жалын кешіп Отанына аман оралған ерлер мен еңбек майданының нағыз Ерлерінің аты-жөнін ежіктеп, күпті көңіліңе қайтадан шуақ орнайды. Ал енді «Аналарға тағзым» тақтасына үңілген сәтте бірден бейне бір бесік жырында тербелгендей күй кешетініңді сезбей қаласың! Осы арада ауыл әлемінде шежіреге толы тылсым дүниені мейлінше аялап, иіріп, шебер үйлестірген Мұхтар Сұлтанғазыұлының айрықша ойлы композициясына еріксіз қол соққың-ақ келеді...
* * *
Ауыл қақпасында елі мен жерін жаудан қорғаған атақты Найманбай батырдың көк тіреген мәрмар мүсіні Бесмойнақ пен Бұғымүйіз аңғарынан жібектей ескен тау самалына кеудесін төсеп қасқайып тұр. Ұрпаққа тағылым беріп, рухын көтеретін тарихи ескерткішті осы ауылда туып-өскен тағы бір айтулы азамат – қазақ қоғамына есімі өте-мөте танымал академик-жазушы, зияткер Уәлихан Қалижан тұрғызған...
Талғат СҮЙІНБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
Алматы облысы,
Жамбыл ауданы
Суретті түсірген
Нұрманбет ҚИЗАТҰЛЫ
