Білім • 22 Ақпан, 2018

Мұрат Жұрынов латын әліпбиі жайлы пікір білдірді

294 рет
көрсетілді
4 мин
оқу үшін

Президенттің Жарлығымен бекітілген жаңа әліпбиді қол­даймын. Көрінісі бұрын­ғыдан дұрыс, өйткені мұнда бұ­рын­ғы­дай апострофтар жоқ. Және «идеальный» әліпби жасау мүм­кін емес. Қаншама адам болса, соншама пікір бар. Әліпби қа­­былдануы тиіс. Сөзден іске кө­шу қажет. Әбден төселіп кет­кенше біреуге ұнап, біреуге ұна­мауы заңдылық. Кесек-кесек кере­ғар көзқарастар легі бірден тау­сылмайды. Өйткені әліпби ауыс­тыру оңай атқарыла салатын шаруа емес. Бұл – дәуірлі өзгеріс!

Мұрат Жұрынов латын әліпбиі жайлы пікір білдірді

Ендігі жерде бос дау-дамайды тоқтатып, тезірек латын графикасына көшетін күн келді. Уақыт деген зымырап зулап барады. Тағы да айтамыз, сөзден іс­ке ауысатын кезең келіп жетті. Ен­ді оны қайта-қайта өзгерте бер­сек, өзгелердің келемеж-күл­кісіне қалатын түріміз бар.

Мен өткен жолғы нұсқасын да қолдағанмын. Алдыңғы нұс­қа­сы да халқымыздың бұл іске аса мүдделі екенін көрсетіп берді. Ешкім бұл бастамаға бей­жай қарамайтынын білдік. Ха­лық бұл ұлы бастаманы өзі жар­на­малады. Себебі әліпби ауыс­тыру әлі тумаған сәбиді айтпа­ғанда, мәңгілік келешектің де мәселесі болып тұр. Сондықтан осы нұсқасын нақты қолданып, тезірек тәжірибеге енгізу қажет.

Дегенмен бір апострофтың орнына негізгі латын әліпбиінің базасында қолданылмай қалған үш әріп бар. Соның бірін алуға да болатын еді. Бірақ әртүрлі нұсқаларды құра беруге болады. Меніңше осы нұсқасы көңілге қонады. Латын әліпбиіне ауысу әлі де қайта-қайта құбыла береді де­ген пікір қалыптаспауы үшін осы нұсқасына тоқтаған дұрыс.

Енді оны ауыстыра берсек, пі­кір ала-құлалығы жалғаса бе­реді.

Ең соңындағы ш мен ч деген екі әріп бар. Ч әрпінде дау жоқ. Ал Ш деген әрпін алсақ, «ас­ха­на» қалай оқылады? «Аша­на» деп оқылады. Асхат, Әуес­хан, Ілесхан деген аттар қалай жа­зылады? Демек, бұл жер­де грам­матика саласындағы ға­лым­­дары­мыз осының оқу тәрті­бін жөнге салып, аражігін анық­тап бергені жөн. Осындай кілти­паны бар тұстарды мамандар­мен толығымен шешіп алсақ, онда жаңа әліпбиге тез бейімделіп алуға болады. Яғни ғалымдар қабыл­данған әліпбидің оқылу, жазы­лу ережесін жасап беруі керек. Тіл мамандары осы мәселе­лер­ді түсінікті етіп жіктеп берсе құба-құп.

Мәселен ш әрпі қай кезде ш, қай кезде с болып оқытылуы керек дегендей. Сол сияқты 11-ші I деген әріп бар. Ол латын әліпбиіндегі компьютерде жоқ. Оны басқа қосымша жақтан алуға тура келеді. Негізінен латын графикасының үш қоры бар. Біріншісі 26 әріптен тұрады. Екінші және үшінші қорында 30 шақты әріптен бар. Жаңа әліпбидегі и болып оқылатын 11-ші әрпіміз түріктерде ы деп оқылады. Ол әріп түркі әле­­міне жат емес. Оны қоюға бола­­ды. Бірақ Қазақстанның кла­­виатурасы ағылшын кла­ви­а­­т­у­расының стандартына келмей­тін болып тұр. Сондықтан жұмыс жалғасуы тиіс. Әйтпесе әркім­­нің өз пікірі бар. Жүре бере­тін түріміз бар. Алайда күйіп-жанып, қиратылып бара жатқан ештеңе жоқ. Өзгерістер өздігінен жүрмейді. Әліпбиді ауыстыру оңай деп кім айтты. Мына іргеміздегі өзбек халқы қаншама жұмыс істеді, қаншама жүрді.

Жаңа әліпбиді стандартты компьютерде отырып қолдансақ, аса қиындық туғызбайды. Елбасының Жарлығымен қабыл­данып отырған бұл нұсқаның артықшылығы да осы жерде. Ө, Ғ әріптерін О, Г әріптерімен бере беруге болады. Түсінбей қалатын түгі жоқ. Өйткені стандартты компьютерде 26 әріп бар. Біз осының аясынан шығып кеттік. Апострофтармен жазылатын 7 әріп пайда болды. Оларды латын әліпбиінің екінші және үшінші базаларынан алуға тура келіп тұр. Осыны стандартты компьютерге қосымша енгізуді қарастыру керек.

Мұрат ЖҰРЫНОВ,
Ұлттық Ғылым академиясының президенті, академик

АЛМАТЫ