Жеке тұрған сөзге сыртынан қарасаң – бір ғана мағынаны көресің. Ал сөйлем ішіне кіріп қарасаңыз жаһұт тасты көріп тұрғандай күй кешер едіңіз. Күлгін-көк, жалқын-қызыл, қара-зер, әппақ жалын түстерімен алыстап-жақындап, аударылып-төңкеріліп, аласарып-биіктеп құбылып тұрған мағыналардың қайсысын ұстарыңызды білмей қаласыз. Енді аудармашы осы құбылыстың қайсысы сізге қажет мәнді жеткізе алады дегенді іздеуі керек болады. Аударманың көркемдігі – аудармашының сол құбылысты дәл таба алуында.
Ресей Сбербанкінің басшысы Герман Греф қаржыгерлерге арналған әлемдік тілдердегі ең таңдаулы деген салалық, мотивациялық кітаптарды өз қаражатына және банкте арнайы бөлінген қаражат есебінен орыс тіліне аудартады. Ол қай кітапты аударту керектігін өзі таңдайды және әр ай сайын бір кітаптан аудартып, жылына 12 кітапты орыс тіліне аудартып алып отырады. Ондағы мақсаты – мамандар білімді болуы керек дегендік. Және өз қызметкерлерінің осы кітаптарды оқып шығуын міндеттейді. Біздің қазақстандық миллионерлер мен ірі компаниялар үшін осындай жайттар үлгі болса игі. Мемлекет қаржы бөле ме, бөлмей ме, ол – олардың шаруасы. Әлемдік әдебиеттің озық үлгілерін аударудың біздің елде тоқтап тұруының зардабын дәл қазір сезінбеуіміз мүмкін, біз оны оншақты жылдан кейін қатты сезінетін боламыз және өзіміздің ғаламдық деңгейдегі ойлау машығымыздың тарылып кеткенін білетін боламыз. Тар шеңбердің қасиеті – одан сайын тарыла беру. Оның үстіне, аударма әдебиеттің болмауы – қазақ тілді кітаптардың қорын күрт азайтып жібереді. Сөйтіп қазіргі жастардың ұғымында «қазақша кітап аз» деген түсінік емес, «қазақша кітап жоқ» деген түсінік қалыптасады да, олар қазақша кітап іздеуді мүлдем қояды. Бұл үрдіс қазірдің өзінде байқалуда.
Сосын аса маңызды тағы бір мәселе бар, яғни, аудармашының шығарма авторының алдындағы адалдығы. Бұл айтып отырғаным – кітап авторының қиял-галактикасындағы жарқырап тұрған жұлдыздарын аудармашының ұрлап кетпеуі немесе әдейі жойып жібермеу дегенге саяды. Тіпті ұрлап немесе жойып жібермесе де, оны сапасыз сырмен бояп, солғын дүниеге айналдырмау деген жауапкершілік болуы керек. Ал өз тәжірибемнен айтсам, мен 15 жыл журналистік қызметімде аудармаға біршама төселген едім. Бірақ Стефан Цвейгтің «Психологиялық портреттерін» аударғанда, оның асқан шеберлігі мені қатты қинады. Оның сол шеберлігін сүреңсіз дүниеге айналдырып алмас па екенмін деп уайымдаумен болдым. Оның әр сөйлемін аудару барысында ой-санамнан табылған сөздер мен суреттер көшкінін сан рет сапырылыстырдым. Цвейгтің әр сөзінің өліп-өшкен психологиясына, арпалысып жүрген кейіпкерлердің ала-құйын тағдырын жеткізетін, шексіздіктердің шыңырауына түсіп-шығып тұрған сөйлемдер керуеніне сай келетін бір түйір сөз бен бір жұтым сөйлем іздеп, тіліміздің кенін қара тер болып қаздым десем, өтірік емес. Шүкір, біздің тілдің байлығы – әлемнің қай тілінде қандай шеберлікпен жазылған дүниені де аман-есен алып шыға алатындай құдіретті екен.
Екі тілді де білетіндердің бәрі бірдей аудармашы бола алмайды. Аудармашылық аудармашының тіл байлығына тікелей байланысты болады. Сондықтан аудармашылар даярлайтын факультеттер екі тілді бірдей білетіндерді ғана емес, үміткердің нағыз шығармашылық адамы екендігіне назар аударып, оқуға қабылдауы керек деп ойлаймын. Бірақ, мұның өзі де мықты аудармашы даярланып шығады деген сөз емес. Мықтылық – әр адамның өз қабілетін өзі үздіксіз шыңдауы арқылы ғана келеді.
Оңайгүл ТҰРЖАН,
ақын, аудармашы
