Әдебиет • 13 Сәуір, 2018

Өзбек ақыны Чулпон татар тілінде...

2962 рет
көрсетілді
18 мин
оқу үшін

Чулпонның «Уйный сазым» (Қазан 2014) жыр жинағын оқыдым. Қайталап оқуым (Тәржіман «Чулпан» деп жазыпты. Шындығында өзбекше «Чулпон»). «Уйный сазым» – татарша. Қазақшасы «Ойна, менің сырлы сазым!..» болып шығады. Аударған – татардың тамылжыған лирик, көрнекті ақыны Рәдиф Гаташ.

Өзбек ақыны Чулпон татар тілінде...

Чулпон – бауырлас өзбектің үзіліп тұрған лирик дегендей тамаша сазды ақыны. Роман да жазған. «Чулпон» оның тақуалләсы. Қазақша «Шолпан» ғой. Шын аты – Ғабділхамит Сүлейменов. 1897 жылы туған.1938 жылы өзбектің азаттық аңсаған шын перзенті болғаны үшін атылған. Ату ныспы – шын перзентке айып болып тағылар ұлтшыл, тұраншыл, түрікшіл, жапон жансызы... қыл-қысқасы «халық жауы». Ұлттың шын ұлына жағылатын жала! Одан бері қаншама уақыт? Өзбек лирикасы Чулпон биігіне жете алды ма екен осы жылдары? Әй, қайдам? Біздің Мағжан биігіне шыға алмай келе жатқанымыз сияқты. Қадыр Мырза Әлінің айтқаны бар: «Біз солардың уақытын өткізіп алдық па деп қорқамын...». Бір қара­ған­да ол да дұрыс. Біразының жабық жатып, уақыты өтіп кетті. Бірақ, уақыт­тық меже тұрғысынан бағалай бе­реміз емес пе?! Солай. Ал, Мағжан – әлі жете алмай келе жатқан, жеткізе қой­май­тын жүйрігіміз. Чулпон да солай. Өзбек әдебиетінің, тіпті түрік жұрты­ның жыр бәйгесінде шашасына шаң жұқ­пас, жеткізбес бір жүйрігі. Тамыл­жыған ли­рик­тігіне барша өлеңі куә. Тоқ­са­нын­шы жылдары ақталған ақынның «Яна олдим сөзимни...» (Тошкент. Ғ.Ғулом номидаги Адабият ва санъат нашриети, 1991) аталатын бір томдығы жарық көрген. Алматыда өзбек дүкені ашылып, сонда сатылған жерінен алып, өзбек тілінде оқып шыққанмын. Иә, тамылжыған лирик. Лирик қана ма? 

 Жоқ, өзбек ұлтын сүйген, түрікшіл биікке көтерілген қоғам қайраткері. Тіпті Мұстафа Шоқай оны Ахмет Бай­тұрсынұлымен қатар қоятыны бар. «Ахмет Байтұрсынұлы мен Чулпон – ұлт­­тық әдебиетіміздің ең үз­дік тұл­ға­лары. Олардың шығар­ма­ла­рынан біз орыс тепкі­сін­де қы­сым көрген тілі­міз бен мәде­ние­ті­міз­дің өлмес, өшпес өмір­шең қуа­тын көреміз». А.З.Вәлиди Баш­құрт ав­то­но­миясын құрғанда, арнайы ба­рып жәрдем еткен қайраткер. Кейін алданғанын біліп, Түркістанға келіп, басмашылар жағында большевизмге қарсы соғысқанда да Вәлидиге тілектес болып жүрген. Олай болса Чулпонның ақын­ды­ғымен бірге қайраткерлігіне де қол қою керек. Оның үстіне, Чулпон «Ша­ғатай бәсі» секілді азаттыққа үндеген ұйым құрған.
Иә, Чулпонның лириктігіне оның бар өлеңі куә. Ал қайраткерлігіне өз­бек азатшылы Молланур Вахитовқа ар­на­ған «Шығыс нұры» (Шарық нұри»), «Кел бері», «Хазар естелігі» аталатын өлең­дері тағы да куәлікке жүреді. Бұл өлең­дер де тамылжыған лирика. Оп­тимистік рух, азатшыл үн менмұндалайды.

Узган атнада Чин, Мачин йортында
Конфуцийның фәлсафәсен ишетте.
Бу атна Иран: зәрдәштлек турында,
Ничегрек? Дип, Ницшега 
киңәш итте...

Һиндастанда Бәдил белән йөрүен дә
Минем шәрыклек күзем анык күрде.
Аламутта – Хәсен сәйях илендә –
Минем рухым белән ул бергә йөрде...
Шуңа, ахры, сөя сине бар Шарык:
Син – Шарыксең, Шәрык – 
Син, аерма юк!
(1918 ж.)

Лирикалық кейіпкеріне қиып отыр­ған Бәдил (Үндістандағы мұсылман ақыны) – діни реформатор Конфуций, Зәрдәштлек – Заратустра діні, Ницше «Заратустра солай деген...» филосо­фия­лық трактатын жазған алман философы... Айналып келгенде Ғабділхамит Сүлей­меновтің өз оқыған-тоқығаны, өз дүние­танымы! Чулпон міне, осындай биіктегі шоң шайыр еді, шіркін! «Хәзәр истәлеге» (Хазарды еске алғанда) аталатын өлеңі тіпті терең дер едік. «Гүзәл йолдыз, нұрлы йолдыз, сөйлә син 
Аталарның тарихтагы хатасын,
Шул хатадан файдаланып, читләрнең

Ил кукрәгендә гишрәтә-сафасын, – болып басталады өлең. Көріп отыр­ғанымыздай, өлең аталарымыздың тарих­тағы тарихи қателігін ашына айтудан басталады. Ол қандай қателік? Хазар кезіндегі күшті, рухты түрік мем­л­екеті болғаны тарихтан мәлім. Би­леу­шілердің өзара ынтымақ таппауы­нан, сосын дін атаулыға есігін ашып қой­ған «кең қолтықтықтан» құлаған мемлекет. Қазіргі Каспий теңізі кезінде «Ха­зар теңізі» аталғанын қосыңыз бұған. Чул­пон Хазар тарихынан сабақ алуға шақы­рады. 

«Гаугалы йорт корган ата-бабалар
Киләчәктә ни көтүен белмәгән.
Ил-йортны сакларга соңгы ханнар
Төзек, дөрес чара-тәдбир кылмаган.

Салтанатты қоғам құрған ата-баба­лар келешекке көз жібере алмаған, ел-жұртты сақтауға соңғы хандар қам қылмаған деп жылайды жетім жүрек Чулпон Хазар хандығы жөнінде. Жалған мақтан, даңғаза даңқпен жүріп жат жұрт табанына түсіп езілгеніңді білмей де қалдың деп зарлайды мұңшыл ақын. Міне, бүгін де мені сөйлетіп, өзің жай тыңдап тұрасың (Житәр, булды! Мине гәпкә тарттың да Үзең анда тыңлап кына торасың...) деп қалың ұйқыда жатқан Хазар ұрпағына күйінеді. Хазар мұңын тыңдар, Хазар трагедиясынан сабақ алар адам қалмады бүгінде дей келіп ақын аспандағы жұлдыздармен сырласады романтикалық сазға беріліп. «Авыз ачтың: тавышың килә, әй йолдыз! Сөйлә, сөйлә... ят кеше юк: икәү­ без...» – дейді тордағы бұлбұлдай мұңды ақын. Бір қызық бар. Ақын осы өле­ңін бұрынғы Хазар теңізі, бүгінгі Каспий теңізінің жағасында 1920 жылы жазған...
Әр жол, жолында, ақжалдың жалында тарих ұялап жататын, ырғағында тарихи трагедия сыңсып салатын өлең­­нің өзбекше мақам-сазын біздің Рәдиф дос (Гаташ) татарша құбылтып, құты­ртып жеткізеді. Басы бірікпей Құдай қар­ғысына ұшыраған түрік жұртының жағ­дайын ойлап жүрегің қан жылайды. Беу, дүние!

 Кил миңа, кил, кил миңа:
 Кочагмны ачканмын.
 Тормыш хакыйкать булса, аңа
 Барлығымны атканмын...

 Мин көчле, миндә гыйсъян,
 Мин долкун, минда туфан,
 Күперермен, ташармын,
 Чигарамнан ашармын!

 Туфаным илне басар,
 Тормыш тавыннан ашар
 Һәм үлмәс, мәңге яшәр!

 Диванбаг 1921.

 Қазақ ақыны (түрік ақыны) Мағжан­мен үндес. Лермонтовтан басталатын жаны дауыл тілеушілік. Сонымен қатар «гый­съян» бір сөзді қолдану бізді татар ақыны Ғабдолла Тоқайға қарай бас­тайды. Тоқай: «Жан-жағымнан ғыйсъян оты өбеді» деп жырлайтын. Чул­понның толқынды өлеңі сөйтіп лири­калық кейіпкерінің жаны дауыл тілеуі жөнінен М.Ю.Лермонтовтан басталып, қазақ ақыны Мағжанмен жан толқыны болып жалғасады, ақырында татар ақы­ны Ғабдолламен «гыйсъян» болып азаттық жалыны шарпып аяқталады. Чулпон енді бірде Сұлтанмахмұтша «Ни өчен ачылды күзем, кая качты үйкуларым? Бу уяныштан тулып ташты, ашты кайгыларым...» (Яшәеш) деп «Не үшін жасаймын?», өмірімде мән бар ма бостандықсыз? «Ұйқысыздық дендеп, дертке айналып, ұйқым қашты, азаттықты ойлап ащы қайғыларым тулап тасты...» – дейді-ау, ортақ өзбек ақыны. «Житәр, тор, чиктән ашкандыр Бу каргыш, бу хәкарәтләр!»  – деп халықты азаттыққа шақыра ақырғанда «Интернационалды» қазақша сөйлететін Ж.Аймауытұлы, «Адамзат жүнжіме, жүрме бос!» – деп жыр­лайтын С.Сейфуллин түседі еске. Өлең­нің түйінін: «Қолымда соңғы тас қалды, Дұшпанға атпақ – тілегім. Көзімде тамшы жас қалды, Мақ­сат­қа­ аспақ – тілегім!» – етіп (қазақ­ша­лай­ салдық) деп түйеді... Әйтпесе, «Жа­пырақ» өлеңін оқып, ағаштан айы­рылып түскен қалтыраған күзгі жапы­рақ­тан ұлтының тағдырын көретін өзбек ақынының өлеңін Г.Гейне, В.Лу­гов­­ской, Сұлтанмахмұт, М.Мақатаев, Н.Бегалы, К.Ахметова өлеңдерімен ойша сабақтастырамын. Ой айту, өлең ырға­ғын билетуі жөнінен ойша салыстырамын. 

Рәдиф дос бауырлас өзбектің өлеңін қалай аударған? Іздене аударған. Жеке өлеңді ғана емес, ақынның поэ­ти­ка­лық рухын, ақындық демін, лебізін ұстай алған, ұстай алған да ақындық поэ­ти­калық мәнерді тап басып аударған. Чулпон өлеңінің рухымен ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы Түркістанға саяхаттайды. Тұлғалардың өмірбаянына үңі­леді, тарихи оқиғалардың ішіне кіреді... Оған жинаққа жазылған көлемді алғысөз куә!

Түрік халықтарының ынтымақ-бірлігін ойлаған, ойлаған да жалпы түріктік өреде жыр толғаған Чулпон 1938 жылы «ұлтшылдығы» үшін аты­лып кеткен. Өкініш. Сырбайша толғанасың «Жан екенсің өлімге қый­май­тұғын...» Сәкенге қарата айтқаны. Іштей Чулпонға қарата қайыра айтасың. Айтасың да ойланасың. Оу, көзі тірісінде бірін-бірі оқып, бірінен-бірі үйреніп өскен түрік халықтары ақындарының поэтикалық дәстүрі түрік халықтары ақындары арасында сақталып қалған екен де, өзін атып, кітаптарын өртеп, зынданға тастауына қарамастан ақын рухы адамзат көгінде дін-аман жүр екен де қалықтап деп шүкірлік қыласың... Чулпон ақын әлі күнге жалғасып жа­тыр деп түйесің. Түрік халықтары ақын­дары поэзиясындағы сабақтастық та, бү­гінгі аударма да соған үндейді. Сыншы бауырлас өзбек ағайынның ХХ ғасыр басында өмір сүрген тамаша ақыны Чулпонның «Ойна, сазым!» аталатын сексен жылдан кейін татар тіліне тәржімаланған жыр жинағы туралы түріктанушылық мақаласын: «Егер, тарихи тамыры бір түрік халықтары ақын-жазушылары сексен жыл бір-біріне жат болып жатсырап кетпей, рушыл­дықтың ру-дыруына түсіп кетпей, сексен жыл бұрынғы, тіпті ХV ға­сыр бұрынғы «сән-салтанаты дүние­ні тітіреткен» (Сұлтанмахмұт) қал­пын бұзбай, тату-тәтті туыстық арнада дамығанда, ақын-жазушылары түрік бірлігін жырлаған күйі жеткенде бү­гін­ге қалай болар едік?» – деп ойлайды... Гаяз Ысқақидың «Идель-Урал» идея­сы, А.З.Вәлидидің «Башқұрт автономиясы», «баспашылық күресі», М.Сұлтанғалиев, Т.Рысқұлов­тың «Түр­кіс­тан федерациясы», С.Қожан­ұлы­ның «Түркістан коммунистік федерациясы» жүзеге аса қалғанда қандай болар едік, түрік жұрты? – деп те ойланады. Өкінішке қарай олай болмады. Түріктік тұтастық жайлы тәтті армандар большевиктердің табаны астына тасталды, большевизмнің табаны астында тапталды... Аяулы ақынның поэзиясының дені осы бір тарихи қателікті өкіне жырлауға саяды.

Мұхтар Әуезовтің ХХ ғасырдың 20-жылдарында жазған әңгімелерін, көсем сөздерін (публицистика) оқып отырсаңыз біздің қазақ қоғамының тап осы бүгінгі кемшіліктері бадырайып көрініп тұратыны бар. Бейне ұлы жазушы ХХ ғасырда өмір сүріп, ХХІ ғасырдағы келеңсіздіктерді көзімен көріп тұрғандай күй кешесің. Чулпон поэзиясынан, публицистикасынан да сондай рухты сезінесің, ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы өзбек (1925 жылға дейін сарт атанған) қоғамына, тіпті түрік қоғамына тән келеңсіздіктер кө­рінеді. Ұлтты (халықты) оятқысы ке­леді. Өткеннен сабақ алса екен, сабақ ала отырып ертеңге, еркіндікке қадам басса екен деп армандайды мұңшыл-күйшіл ұлы ақын. Ең бір қызығы – ХХ ғасырдағы түрік қоғамын көзбен көріп жаз­ған өлеңдерінен, публицистикасы­нан түрік қоғамының (оның ішінде өзбек, қазақты қоса айтқанда) бүгінгі ХХІ ғасырдағы бар кемшілігі көрініп тұ­рады. Әсіресе бір кездегі Түрік аталатын­ ұлы қағанаттан ынтымақсыздықтан бөлі­ніп-бөлініп бөлшектеніп тарыдай ша­шырап бет-бетімен бытырап кетіп бара жатқан бүгінгі қазақ, өзбек, татар, қыр­ғыз, баш­құрт, түрікмен, әзер­байжан... деген­дей ұлы қағанат ұрпақтары жайлы зар!

Бұдан сәл бұрынырақ, татар туыс­тар қазақтың ұлы шайыры Мағжан Жұма­бай­ұлының бір томдық шығармаларын өз тілдеріне тәржіма еткен еді. (Оны да бүкіл бүгіліс-түгілісін жазып, ішкі­ иірімдерін иіріп-шиіріп тамаша етіп­ аударған біздің Рәдиф Гаташ.) Мағ­жан күллі түрік дүниесінің гимнін «Түр­кістанды» жазған ұлы түрікшіл. Тәуел­сіздікке ұмтылған Түркиеге бағыш­тап «Алыстағы бауырыма» өлеңін жазғанын қосыңыз бұған! Біз бүгін жете алмай жүрген түрікшілдікке қазақ ақыны Мағжан, өзбек ақыны Чулпон ХХ ғасырдың 20-жылдары жеткен... 

Осының бәрінен ой түйсек, ХХ ға­сыр басында бір «оянып» алып, кеңес­тік кезеңде қайта қалғып кеткен, ХХ ғасыр аяғында тағы бір оянып, бірақ әлде де дел-сал, салы суға кетіп жүрген татар халқын Рәдиф Гаташ сынды қай­рат­кер ойдың, азаматтық пафостың ақы­ны қазақ Мағжан, өзбек Чулпон поэзия­сын татар тіліне тәржімалау арқылы «рыноктық капитализмге» ессіз кіріп, ұлттық санадан ажырап бара жатқан ұлтын, халқын түріктік ынтымақ аясында қайта оятсам деген ағартушылық арман! Мағжанның «Түркістаны», Чулпон­ның «Хәзәр истәлеге» «іздегенге сұ­раған» болады да шығады. ХХ ғасыр басында түріктік ынтымақ, бір­лік биігіне шыққан екі ұлттың екі ақы­ны түрік жұртын бүгін де оятуға жарайды. Тәуелсіздікке қолы жетпеген түрік жұртын тәуелсіздікке бүгін де ша­қыра біледі, шақыра береді ол өлеңдер. Сонымен қатар тәуелсіздігін алған түрік жұртын – Тәңірі жеткізген тәуелсіздіктен айырылып қалмаңдар! – деп ескертіп тұрғандай әсер етеді.

Біле білсең, түрік жұрты, Хазар тағ­ды­ры – Сенің тарихың. Сенің тарихың – сенің тағдырың. Хазардың аярлардан, азғындардан азар болған, іштен іріп азып-тозған, елін-жерін тастап Ауғанға қарай ауып кеткен (Құмық қана Кавказда) халқы әлі күнге елін-жерін сағынып жылайды деседі... Тарих спиралды қайталанады дейді тарихшылар. Хазар тарихы қайталанбасын, тағдыр болып қазақтың басына, күллі түрік жұртының басына келмесін деп тілейік! Қазақ Мағжан, өзбек Чулпон өлең-сазы осындай мақамда!

Ақын бірнеше өлеңін («Жәй үткәч», «Әй болыт!») Шымкент шаһарында жазыпты. Оны айтасыз, Шымкент шаһарына арнап «Болаклар кочагында» аталатын өлең жазыпты жампоз ақын. Өлеңдерінің астыңғы жолында «Ташкент», «Бохора», «Әндижан», «Коканд», «Баку» (Бакы деп алуы керек еді), «Ош», «Хазар деңизи...» деген ныс­пы жазылыпты. Себебі ме? Себебі ол кезде «Тұтас Түрікстан» идея­сы, тіпті «Түркістан республикасы» да бар еді мына ғаламда... Ол кезде ұлы Түрікстан жерін азаттық идеясы кезіп жүр еді... «Түрік дүниесін кезіп жүріп азаттыққа шақырған, «Түркістан респуб­ликасын» желіп жүріп азаттыққа үндеп маздап жанып, маздаған лирика жасаған ақын Чулпон!

Рәдиф Гаташ алдымен татардың тамаша ақыны, лириктікке тән табиғатпен маздап жанып, отаншылдық рух, рух азаттығы жайындағы ойларын махаб­бат сазына орап жазатын лирик. Сосын ізде­німпаз тәржіман. Кімді аударса да төл тілінен, түпнұсқадан тәржімалауды ту етіп жүрген ол өнердің бұл саласында да барынша табысты. Ізденіп аударады. Мағжанды қазақ тілінен тіке­лей тәржімалау үшін бізден сөздік те сұ­ратты, қазақ ақынының өмірі мен шы­ғар­машылығына қатысты әдебиеттерді де сұратты. (Өз басым қазақ-орыс тілі сөздігі» мен әдебиетші Ш.Елеукеновтің «Мағжан» аталатын кітабын жіберген едім). Енді өзбек тілі. Өзбек тілі қазақ тіліне қарағанда иран-парсы ықпалы көбірек кездесер тіл. Өзбек тілінен тәржімалау мехнатын да біраз шекті-ау біздің Рәдиф! Бұл жолы да солай еткен. Өзбекстаннан өзбекше-орысша сөздік алдырған. Хатип Миңнегулов, Рәзил Вәлиев, Лирон Хамидуллин сынды Өзбекстанмен байланысты оқымысты кісілермен көп кеңесіпті. Ақырында татар тіліне қалың қатпарын да, иірім-иірім шақтарын да жүйрік аударып жеткізіп, кітап етіп шығарыпты. Шығарған кітабын «Туркестанга – Кулбәк дуска Казандагы «туранчы» Рәдиф Гаташтан. Август 2015» – деген қолтаңбамен бізге – Түрікстанға жөнелтіпті.Әуел бастағы ұсыныс-тілегімізді қабыл алған, бітірген ісіне ризашылығы. Түріктік ынтымақ-бірлікке бір тамшы да болса үн қостым-ау деген қанағат сезімі!

Біз оқыдық, оқыдық та ойландық. Оқыдық та ақын өлеңдерінің өзбек тіліндегі нұсқасымен салыстырып байқадық. Жіті зерттеп, жете танып, жүйрік аударған, тамылжытып тәржімалаған. Өзбекше айтқанда, құрсан болдық! Дән ризалық белгісіне осы мақаланы жаздық! 

Құлбек ЕРГӨБЕК,
әдебиеттанушы, профессор