– Қалибек Дерібсалдыұлы, өзіңіз тыңдарман алдында есеп бергендей болған байқау көңіліңізден шықты ма?
– Алдымен, осы байқаудың өтуіне басты себепкер өзім емес, Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласы дер едім. Нұрсұлтан Әбішұлының бұл мақаласының қуаты да, маңызы да өте мықты ғой. Онымен танысқанда мейірі қанып, қуанғаннан тақиясын аспанға атпаған қазақ болмаған шығар. Соның бірі өзім едім. Осы мақаланың бір жылдығына орай облыстық мәдениет басқармасының мамандары маған ән кешімді немесе менің әндерімді орындаушылардың байқауын өткізуге ұсыныс жасады. Таңдауым менің әндерімді орындаушылардың республикалық байқауын өткізуге түсті. Бірақ байқаудың шартына келгенде мен өз ұсынысымды да айттым. Байқауға қатысқан әншілер менің бір әнімді айтуы, ал екінші әнді Қостанай-Торғай өңірінен шыққан Бақытжан Байқадамов, Әбілахат Еспаев, Болат Хамзин, Бақытжан Сәуекенов секілді композиторлар шығармаларынан таңдауы керектігін айттым. Солай өтті де. Өйткені мен қазақтың классикалық әндерін жазған Ахмет Байтұрсыновтан бастап, Бақытжан Байқадамов, Әбілахат Еспаев, Болат Хамзиндердің ізін жалғастырғаныма шүкірлік ететін адаммын.
Байқауда белгілі композитор, профессор Ермұрат Үсенов бастаған, профессор Бейбіт Дәлденбай, белгілі әнші Ғазиза Жұмекенова, эстрада әншісі Есет Сәдуақасов, Қостанай облыстық филармониясындағы қазақ ұлт аспаптар оркестрінің дирижері Назымбек Молдахметов мүшесі болған қазылар алқасы таразылады. Жамбыл облысынан келген күміс көмей әнші Жанатбек Қадіров бас жүлдені алып кетті.
Ұлттық бояуы қанық, қазақ даласының өзіндей кең тынысты әндерді қостанайлықтар сахнадан тағы бір тыңдасын деген ойым орындалды. Бұрынғы композиторларымыздың ерекшелігі сол, олардың әндері тек сахнадан ғана орындалмайтын, жалпы жұрт шырқайтын. Соңғы жылдары Бақытжан, Әблахат, Болат ағаларымыздың әндері тым сирек естілетіні белгілі. Ал олардың әр әні біздің ұлттық қазынамыз екенін ұмытпауымыз керек.
– Енді өз шығармашылығыңызды айтсақ. Сіздің де әндеріңіз Торғай-Қостанай өңіріне кең тарады, қазақтың белгілі әншілерінің репертуарына енгені де аз емес. Қай әніңіз сізді композитор етті?
– Жиырма жасымнан бүгін, міне, алпыстың ортасына келгенге дейін ұзын саны 150 ән жазыппын. Қазақ вальсінің королі, қазақ әнінің төресі Шәмші Қалдаяқов та барлығы 400-дей ән жаздым деген, жақында бір ақпараттан білдім, Шәмші ағаның бүгінде 50 шақты шығармасы орындалады екен. Шәмшіден әулие емеспін ғой, менің де барлық әнім орындалады деп айтпаймын. Соның ішінде «Көктем – қыздар», «Ерке құсым», «Сен мені түсінесің бе?», «Айлы түнде», «Адамдар, аққуларды атпаңдаршы», «Қайдасың, аңсағаным?!» атты лирикалық әндерім жиі орындалады. Бөле-жара айтпаймын, елге ұнаған қай әнім де мені композитор еткен. Оның сыртында балаларға арналған әндерімді балалардың өнер ұжымдары орындап жүр. Өткен жылы республикалық «Елім менің» байқауында Астанадағы «Айналайын» балалар ансамблінің «Шексіз алғыс сіздерге» деген жетім балаларға арнап жазған әнім екінші орын алып келді. Гүлмира Жанкелдіқызы жетекшілік ететін осы ансамбль менің «Өрімталдар жыры» деген әніммен Түркияда өткен халықаралық балалар ән байқауының бас жүлдесін жеңіп алған болатын. Алматы мен Астанада, Қостанайда және Қазақстанның бірнеше облыс орталықтарында бірнеше рет жеке концертімді бердім.
– Балаларға арнап жазған әндер негізінен туған жерге, Отанға, ерлікке, елге арналып, жас ұрпақты патриоттық сезімге тәрбиелеуге қызмет етеді. Ал жалпы қазір патриоттық әндердің жазылуы қалай? Өз шығармашылығыңызда оларға орын бар ма?
– Патриоттық әндерді марш екпінді, әскери немесе ресми басқосуларда айтылатын әндер деп түсінетініміз бар. Патриоттық әндерді қазақтың қай композиторы да жазған. Арысын айтпағанда, Шәмші ағамыздың Қазақстан қалалары туралы әндерінің өзі бір төбе емес пе? Мен осы кезге дейін екі кітап, бір диск шығардым. Бірінші кітап «Торғай әуендері» деп аталады. Онда Торғай өңірінен шыққан 35 сазгер-композитордың шығармаларын топтастырдым. Ал екінші кітап «Тобыл-Торғай әуендері» деп аталады. Оған Қостанай-Торғай өңірі, оның тамаша табиғаты, қалалары, өзен-сулары туралы жазған қазақ композиторларының әндерін жинақтадым. Кітапқа Шәмшінің «Арқалықтың ақ таңы», Әсет Бейсеуовтің «Арайлы Арқалық», Болат Хамзиннің «Торғай қызы», Ескендір Хасанғалиевтің «Қостанайым» және басқа да авторлардың, өзімнің туған жер туралы жазған әндерім енді. Бұл әндердің барлығы да туған жерді, елді, ұлтты дәріптейді. Осылардың барлығын патриоттық ән деп қалай айтпайсың? Бірақ оларды бүгінгі әншілеріміз жиі орындамайды.
Айтайын дегенім, менің бүгінгі әншілерге өкпем бар. Әншілер мен күйшілердің парызы да, қарызы да – халық әні, күйі болсын, композиторлар шығармасы болсын, қазақ әні мен күйін нақышына келтіріп орындау, соны насихаттау болуы керек. Қазір әншілер ән, күйшілер күй жазатын болды. Оның сапасы болса бір сәрі. Бүгінгі эстрадада орындалатын әндердің қазақы, ұлттық бояуының көмескіленіп бара жатқандығы аз айтылмайды. Кейінгі, кім көрінген жазатын әндердің сахнада ғана айтылатыны да сондықтан. Оны тыңдарман сахнадан тыңдайды да, бірақ әуенін сол жерде ұмытады. Ондай әндерге Абай атамыздың «Құлақтан кіріп, бойды алар, жақсы ән мен тәтті күй» деген сөзі жүрмейді.
– Сіз Бақытжан Байқадамовтың, Нұрғиса Тілендиевтің, Еркеғали Рахмадиевтің, Әсет Бейсеуовтің батасын алдыңыз. Олар сіздің жас талант екеніңізді танып, қамқорлығын да көрсетті. «Ел іші – өнер кеніші» дегендей, бүгінгі талантты жастарға сіз қалай қарайсыз?
– Менің бойыма өнер дәні Торғайдың құнарлы топырағынан, анамның сүтімен дарыған болуы керек. Анам ән айтқан екен, Нұрқан Ахметбековтің қасында жүріп, өнер көрсеткен екен. Ал өнерде ұстаздарым жетеледі. Бала кезімде қолыма домбыра, баян ұстатқан Қазақстанның халық ағарту ісінің үздігі, ұстазым Аманбай Мұқышев ағайымды қалай ұмытамын? Ол Амангелді ауданындағы балалар көркемөнерпаздар ұжымдарына жетекшілік еткен еді. Содан кейін Әсет Бейсеуовті басты ұстазым деп білемін. «Торғайдың осы қара баласынан бірнәрсе шығады» деп отыратын. Бақытжан Байқадамов консерваторияға түсуіме қамқорлық жасаған кісі. Нұрғиса Тілендиев, Еркеғали Рахмадиев секілді ірілер әнімді тыңдап, батасын, бағасын бергені рас. Бұл менің шығармашылық жолымдағы бақытымның бірі болған сәттер. Өзім де шәкіртсіз емеспін. Ән жазып жүрген жастар Жанат Теміровадан, ағамның ұлы Жарқынбек Дерібсалдиннен, әнші Азамат Мұқатовтан үміт күтемін, бағыт-бағдар сілтеп отырамын.
Торғайдың қасиетті даласы бойымызға өнер дарытты, оны дамытты да. Қазір ауылда, ел арасында таланттар жетеді. Бірақ біздің жас кезіміздей емес, олардың жарыққа шығуы қиын. Қазір олар үшін өнерін насихаттау да, бойындағы жыл еткен шоқты үрлеу, көрсету қаржыға түседі. Оны екінің бірі шығара алмайды. «Үйдегі бағаны базардағы нарық бұзады» деген ғой. Ал шығарманы адам жас кезінде өндіріп жазады. Жастардың уақытында білім алуы, өзінің өнерін дамытуы үшін қандай да қамқорлық қажет-ақ. Нақ шыным осы.
– Әндеріңіз қалықтай берсін, шаршамаңыз.
Әңгімелескен
Нәзира ЖӘРІМБЕТ,
«Егемен Қазақстан»
ҚОСТАНАЙ
