Шындығына келер болсақ, қазіргі қазақ баласы ұлтымыздың ежелден келе жатқан қиял-ғажайып ертегі кейіпкерлері орнына жаһанның жан-жағынан құйылып жатқан ақпарат тасқынында батыстың «Марвел» сияқты америкалық комикс шығаратын ірі компанияларының ойдан құрастырған қаһармандарын пір тұтады. Өкініштісі, халық ауыз әдебиетіміздің ұлттық құндылықтарға толы мол мұралары оқылмайтын кітаптар тізімінің ішінде қалып барады. Қазіргі уақытта бала кітап оқуды азайтып, гаджеттерге жіпсіз байланған. Осы ретте бабадан балаға қалған құнды рухани қазынаны жас ұрпақтың қолындағы планшетке көшіру, ертегі мазмұнын білдіретін иллюстрация арқылы ертегі кейіпкерлерінің кейпін нақты сомдап, оларды ойын, аудио, бейнекөрініс түрінде ұлттық идеяның ұтымды қазығына айналдыру бүгінгі күннің кезек күттірмес мәселесі дер едік.
Жалпы, әлем бойынша балалардың ертегі кейіпкерлеріне қызығушылығы басым. Тіпті кейіпкер кескіні арқылы да балдырғанның ертегіге деген қызығушылығын оятуға болады. Айталық, Копенгагенде су перісі «Русалочкаға» қола мүсіннен ескерткіш орнатылған. Ғасырға жуық тарихы бар ертегі кейіпкерінің мүсінін Эдвард Эриксен қашап шыққан. Нәтижесінде, аталған белгі Дания елінің ұлттық нышандарының біріне айналған. Оны тамашалау үшін балалар түгіл мыңдаған турист пен қала қонақтары жағалауға барып, ертегіні еске түсіреді.
Сол кездің өзінде ертегінің атасы Ганс Христиан Андерсен шығармасының кейіпкерін «Carlsberg» сыра қайнату бизнесінің негізін қалаған кәсіпкердің ұлы Карл Якобсен қолөнер шебері Эдвард Эриксенге мүсін жасауға шұғыл тапсырыс береді. Бүгінде жүз жылдан бері тұрған бір ғана мүсін тұтас мәдениеттің тұғырындай таңданушыларын тамсандыру үстінде. Ең бастысы, елеусіз ғана ескерткіш арқылы есте жоқ ескі ертегі кейіпкерінің мәңгілік бейнесі қалыптасты.
Бұл тұрғыда осы уақытқа дейін ертегілеріміздегі негізгі кейіпкерлер бейнелері мен образдарының қалыптаспауы көңілге қаяу түсіреді. Дәл осындай жағдай орыс халқында да болғанын білеміз. Бірақ көрші ел осыдан 100 жылдай бұрын өздерінің атақты суретшісі Виктор Васнецов қылқаламы арқылы орыс халқының ертегілеріндегі негізгі кейіпкерлердің образдарын бейнелеу туындыларына айналдырды. Сол суретшінің арқасында орыстың киім үлгісі, ою-өрнегі, «Три богатыря», «Аленушка», «Иванушка дурачок», «Избушка на курьиних ножках», «Иван Царьевич» секілді ертегілерінің кейіпкерлері халыққа кеңінен танымал болды. Одан кейін Ресейдің жоғары өнер оқу орындарында кітаптарды суретпен безендіруді оқытатын арнайы факультеттер ашылып, балаларға арналған кітаптарды безендіруге көптеген мамандар даярланған.
Бұл туралы экс-министр Жақсыбек Құлекеев бір сұхбатында қазір кітап дүкендеріне баратын болсаңыз, жақсы өрнектелген қазақша ертегі кітаптардың өте аз екенін айтады. «Әрине басқа тілдерден аударылған ертегілер жетерлік. Өкінішке қарай біздің халық ертегілері көркемделіп әлі баспадан шықпай жатыр, сондықтан балаларымыз басқа халықтардың жақсы өрнектелген ертегі кітаптарын көбірек оқиды. Осы жағдайды естен шығармаған жөн. Егер біздің балаларымыз өз халқымыздың ертегілерімен сусындап өспесе, онда олар қалай қазақ болады? Бізде бұл салада әлі де жақсы мамандар жетіспейді. Қазақ суретшілерінің ішінен біздің ертегілеріміздегі кейіпкерлердің образын әлі ешкім нақты шығарған жоқ, сондықтан бұл жағдай көп нәрсеге тосқауыл болып отыр. Осы мәселені мемлекеттік тапсырыспен іске асырса, онда жаңа үлгідегі көптеген кітаптар шығар еді», дейді Ж.Құлекеев.
Жалпы, мемлекеттік тілді дамыту институтының мәліметтеріне сүйенсек, қазақ фольклорында кездесетін кейіпкерлердің жалпы саны 400-ге жуық көрінеді. Оның ішінде мифтік кейіпкерлер, ертегі кейіпкерлері, аңыз әңгіме кейіпкерлері, батырлар жырындағы кейіпкерлер деп бөліп көрсетсе болады. Институт осыдан бірер жыл бұрын фольклор кейіпкерлерін біріздендіру жобасы аясында мифтік кейіпкерлердің мәтіндік сипаты мен олардың суреті бейнеленген «Қазақтың мифтік кейіпкерлері» атты жаңа жинақтың жарыққа шыққанын хабарлаған болатын. Бұл кітапта 41 мифтік кейіпкердің суреті мен сипаттамасы берілген. Әсіресе балаларға өте қызықты Желаяқ, Көлтауысарлардың бейнелері өте сәтті шыққан. Кітапты парақтап отырып, қазақ фольклорында кездесетін керемет кейіпкерлерді көргенде шетелдің кез келген суперкейіпкерінен біздің бір ғана Таусоғарымыздың өзі-ақ асып түсетініне сенесің.
Аталған кітапты шығаруға мұрындық болған филология ғылымдарының кандидаты Бижомарт Қапалбектің пікірінше, тәрбие белгілі бір идеалға сүйеніп жүргізіледі. Ол нақты бір кезеңде мәдени-әлеуметтік ортада өмір сүретін адамның образы болуы тиіс.
– Ақпараттар тасқыны арқылы жас ұрпақ санасына сіңіп жатқан шетелдік жасанды кейіпкерлерге қарағанда, тәрбиелік мәні зор өзіміздің ұлттық кейіпкерлерді идеалға айналдыру дұрыс. Бабалар сөзін бала санасына жеткізу үшін ертегі қаһармандарын жастар күнде қолданатын электронды құралдарға енгізу – бүгінгі басты міндет. Берісі ертегінің сюжеттерін монитордан көретіндей етіп аудиожинақтар шығару, арғысы қазақ ертегілері желісімен мультфильмдер жасау – бүгінгі кезек күттірмес мәселенің бірі. Ең бастысы, ертегінің кейіпкері мультфильмде де, ертегі кітаптарда да, ойыншық-фигураларда да, оқулықтарда да бір кейіпте, бір образда болуы керек. Яғни, әр кейіпкердің портреті жасалуы керек. Оларды оқулық, жинақ, мультфильм түрінде шығаратын шығармашылық топтар осы прототиптен ауытқымауы керек. Сонда қазақ баласы ұлттық кейіпкерлерін қайда көрсе де жазбай танитын болады. Жоғарыдағы жұмысты қолға алудағы басты мақсатымыз осы, – дейді ғалым.
Б.Қапалбектің айтуы бойынша, осы мақсатта қылқалам шеберлері арасында байқау жарияланған. Олардың зерттеуіне сүйенсек, кітаптар мен мультфильмдерде бір ғана Алдаркөсенің жетпіс түрлі бейнесі кездеседі. Осыған байланысты филологтер мен теолог мамандар фольклорлық кейіпкерлердің түр-сипаты нақты қандай болуы тиіс екенін бекітіп, суретшілерге Таусоғар, Саққұлақ, Көлтауысар сынды 34 образды ұсынған. Сондай-ақ бұл кітап инновациялық технологиялар көмегімен бүлдіршіндерге анимациялық өнім дайындайтын мекемелерге тегін таратылған. Шынымен де бала қай оқулықта Ертөстік екенін, қай оқулықта Желаяқ, Таусоғар екенін білмей дал болуда. Оның астына мәтінмен жазып қоймаса, бала оны білмейді. Есесіне бала шетелден келген кейіпкерлердің образдарын жақсы таниды.
Ендігі мәселе «Қазақтың мифтік кейіпкерлері» кітабынан бөлек, батырлар жыры бойынша Алпамыс батыр, Гүлбаршын, Қаракөзайым, Байшұбар, Қараман, Тайшық хан, сондай-ақ лиро-эпостық жырлар бойынша Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Ер Тарғын, Ләйлі-Мәжнүн сияқты, тарихи жырлардан Едіге, Ер Сайын батырлардың тұлғалары біріздендірілуі керек. Олардың мәтіндік сипаттамалары дайын. Енді тек оларды суретшілерге беріп, бейнелерін сомдатса жеткілікті. Әрине жақсы суретшілерге жақсы қаламақы қажет. Осы тұрғыда Елбасының «Рухани жаңғыру» бағдарламасы бойынша ұлт руханиятына демеуші болатын зерделі азаматтарды бұл іске көптеп тартуды ойластырған жөн.
Жоғарыда аталған кітапты құрастырушылар халық ауыз әдебиеті кейіпкерлерінің портреттерін біріздендіру мәселесінің тарихын ұлт көсемі Әлихан Бөкейханның бір ғасыр бұрын жазған «Қара қыпшақ Қобыланды» деген сын мақаласынан басталатындығын айтады. Ә.Бөкейхан аталған мақалада «Кітап бетіндегі суретте Қобылекең бір нашар бақалшы болып салынған. Қазақта мақал бар: «Ат ерінді, ер мұрынды келеді» деген. Суреттегі Қобыланды батыр мұрнынан айырылып, пұштиып тұр. Орыстың үш батырын салған Васнецов шебердің картинасы бар. Бұл ашық хаттың сыртына басылып, 5 тиынға сатылады. Осы орыс батырлардың суреттеріне қарасақ, Қобыланды батырға мінгізген боз айғыр Добрина Никитичтікі. Қобыланды батыр өзі Алеша Попович, күн салып қарауы Илья Муромец көрінеді. Бұл менің жоруым рас болса, «Қобыландыны» басқан басқарма адасқан. Бұл ұят. Мұны мәдени жұрттарда ұрлық дейді. Кітапты қайта басқанда Қобыланды батырдың өзінің суретін де, атының суретін де жырдағы жазуға дәл қылып беру керек. Тайбурылды тяжеловоз айғырға айырбастағанға қазақ көзі ұялады», деп жазады.
Ал қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі, Білім беру ісінің үздігі Болат Тәңірбергенұлының пікіріне сүйенсек, шетелдік «Өрмекші адам» мен Ер Төстікті мүлдем салыстыруға келмейді. Себебі америкалық кейіпкерлердің көбі ойдан құрастырылған. Оны бір ғана компания жасап шығарды. Былайша айтқанда, нарыққа өздерінің бренді ретінде ұсынды. «Біздің Ер Төстік, Алпамыстарымыз халық жадынан жаралған аңыз-тұлғалар. Оларды біріздендіру қиын. Біріздендірсе де мықты компания қолға алуы қажет болады. Шындығында шетелдіктер өздерінің бай ауыз әдебиеті болмағандықтан жасанды кейіпкерлерді ойлап шығарды. Біз оларды бірізденген өміршең кейіпкерлер деп ойлаймыз», дейді жоғары санатты ұстаз.
Ақыры қазақ ертегілерін қарық қылып оқыта алмайды екенбіз, балаларға жан-жақты таныстырып, қиял-ғажайып ертегі кейіпкерлерін компьютерлік ойындарға айналдыра алмайды екенбіз, тым болмаса еліміздің облыс орталықтарының көрнекті орындарында ертегі кейіпкерлерінің мүсінін орнатуды қолға алған жөн. Мысалы, «Ғажайыптар елінен келген қыз» атты белгілі ағылшын ертегісіндегі Алиса бейнесі Нью-Йорктегі саябақта 1959 жылы орнатылған. Жазушы әрі математик Льюис Кэрроллдың кейіпкері мүсінші Хосе де Крифтдың арқасында жұрт назарын аудартты. Мұны Джордж Делакорт есімді азамат балаларға тарту еткен.
Ресейдің Мәскеу маңындағы Раменское қалашығында жазушы Эдуард Успенский шығармаларына арқау болған Чебурашка мен Генаға 2005 жылы мүсін тұрғызылды. Тіпті осы қалада ел сүйіспеншілігіне бөленген «Винни Пух и все-все-все», «Каникулы в Простоквашино», «Ну, погоди!» секілді мультфильм арқылы таныс кейіпкерлерге мүсін қойылған.
Демек бала тәрбиесімен бүгінде «Балапан» телеарнасы немесе бес-алты кітап айналыса алмасы анық. Осыдан он шақты жыл бұрын белгілі өнер жұлдыздары Қыдырәлі мен Қарақат «Вalbala» компаниясын құрып, Қазақстандағы ең алғашқы қазақ тілінде сөйлейтін, ән салып, би билейтін интерактивті ойыншықтарды өндіріп, нарыққа енгізді. Кез келген қоғамның орнықты дамуының кепілі өскелең ұрпақ тәрбиесі дейтін болсақ, бала бойында өз жеріне, туған тіліне, ұлттық мәдениетіне деген махаббаты мен құрметін қалыптастырудың аса маңызды жолы сапалы ойыншықтар өндіру. Аталған компанияның мәліметтеріне қарасақ, қазіргі уақытта елімізге 47 мемлекеттен ойыншықтар әкелінеді екен. Осыны ескере келе, олар заманауи инновация талаптарына сай, мазмұны мен түрі қазақы, ұлттық үлгідегі балалар ойыншықтарын және «Вalbala» оқу-әдістемелік кешенін жасап шығарды. Алайда бір ғана «Вalbala» еліміздің өскелең ұрпағының сұранысын толық қанағаттандыра алмайтыны белгілі. Сондықтан алдымен кітапта сипаттамасы бар батырларды, билерді, шешендерді, сәйгүлік тұлпарларды оқыта отырып, оларды баланың электронды оқулығына, мультфильмдеріне, жарнамалық ақпараттарға, жас балалар құрайтын мозаикаларға, стикерлерге, көшедегі мүсіндерге көшірсек, алдымен кейіпкерлерді жазбай танитын ұрпақ өседі, кейін ол ұрпақ өзі сусындаған ертегілердің идеясымен ұлтқа қажетті ұлағатты буын қалыптастырар еді. Әйтпесе батыстың идеологтері қолдан, ойдан шығарған бастары үшбұрышты, төртбұрышты жасанды құбыжық кейіпкерлері (Спанч Боб, Патрик сынды түсініксіз тұлғалар) балаларымыздың санасын улап, ата-бабамыз қалдырған мол мұра күресінде қалуы әбден мүмкін.
Мирас АСАН,
«Егемен Қазақстан»
