Домбыраны жайнамаздай құрметтеп, сақтауымыз керек
– Ұлттық домбыра күнін ресми түрде тойлау туралы Елбасының Жарлығы бекітілгенін естігенде бөркін аспанға ата қуанбаған қазақ кемде-кем. Жалпы, бұл игі идея қайдан туған еді?
– Кез келген елдің ұлттық болмысынан хабардар етіп, сол мемлекеттің таным мен талғам деңгейі жайлы жалпы ой түйгізетін идеологиялық қуатты құралдың бірі – оның музыкасы мен сол әуенді жүректерге жеткізуші музыкалық аспабы. Ол елдің сауықшыл, көңілді немесе ойшыл халық екенін, жалпы тұтастай болмыс пен тұрмыс-салтын ұлттық музыкасын тыңдап-ақ аңғаруға, сезінуге болады. Мәселен, Якутияда Сыбызғы күні ежелден тойланып келе жатыр. Сол секілді қырғыздардың басынан үнемі тастамайтын айыр қалпағы да сол ұлттың бар болмысын баяндап тұрады. Алыстан айтпай танисыз. Ал қазақтың қазақтығын танытатын ұлттық дүниесінің бірі – домбыра. Әрине бұл қатарға қылқобыз, жетіген, сыбызғы, сазсырнай, шертер сынды ұлттық аспаптардың қай-қайсысын да қосуға болар еді. Дей тұрғанмен, әр қазақтың төрінен түспейтін домбыраның орны бәрібір ерек, бөлек. Домбыраны қазақтың бойтұмары десе де болғандай. Сондықтан бұл аспапты жайнамаздай құрметтеп, сақтауымыз керек. Шынында да домбыра – өте киелі аспап. Оны тартпақ тұрмақ, жай ғана қолға алғанның өзінде тазаланып барып ұстаған жөн. Әсіресе қыз бала үшін домбыраның киесі ауыр. Ғылыми тұрғыда нақтылай зерттеп-зерделемесем де, сонау Дина апамыздың заманынан бергі қолына домбыра ұстаған қыз баласының түрлі тағдыры осындай ойларға жетелейді.
Биылдан бастап Елбасының қолдауымен 365 күннің бір күні арнайы домбыра күні болып бекітіліп, ресми түрде ұлықталуы – үлкен қуаныш, рухани әлеміміздегі айтулы оқиға. Алғашқы тойлану өз алдына, жобаның жыл сайын жалғасын тауып, дәстүрлі түрде аталып өтуі – күллі жұрттың назарын Астанаға бұрғызып, еліміздің түкпір-түкпіріндегі музыка шеберлерінің бас қосып, емен-жарқын араласып, бір-бірімен шығармашылық тәжірибе алмасуы да өнер әлемі үшін айтулы жаңалық болмақ. Ұлттық домбыра күнінің болашақта қанатын бұдан да кеңге жайып, ауқымын кеңейтіп, мен қазақпын деген әрбір азаматтың бойына мақтаныш ұялатып, ұлтжандылық сезімін оятатын ұлық мерекеге айналатынына сенемін. Оған домбыраның да, домбыра шеберлерінің де және өнерді өмірінен артық көретін тыңдарманның да қарымы, қолдауы һәм махаббаты толықтай жетеді.
– Ұлттың мерейін асыратын ұлық мейрамға дайындық жұмыстары қалай жүргізіліп жатыр?
– 1 шілде күні «Қазақ елі» монументінің алдындағы алаңда халықтық серуен өтеді деп жоспарлануда. Онда киіз үйлер тігіліп, қазақ ұлттық аспаптарының музейі ашылады. Музейде Құрманғазы, Дина Нұрпейісова, Ахмет Жұбанов және тағы да басқа көптеген күй өнері шеберлерінің ойнаған домбыралары көпшілік назарына ұсынылады. Сонымен қатар жеке орындаушылардан бөлек, Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық аспаптар оркестрі, «Отырар сазы» ұлттық аспаптардың фольклорлық-этнографиялық оркестрі, Астана қаласы мемлекеттік академиялық филармониясының Ұлттық аспаптар оркестрі және Ақтау қаласының қазақ ұлттық аспаптар оркестрі де арнайы келіп өнер көрсетеді. Бұл күнгі думанды көрген де, көрмеген де арманда. Өйткені Арқа төрін думанға бөлер қасиетті домбыраның шанағынан төгілер күмбір күй кез келген ұлтын сүйер ұланды бей-жай қалдырмаса керек-ті.
– Айтулы музыка думаны аясында жүзеге асса деген қандай арман-тілегіңіз немесе жоспарыңыз бар?
– Кәсіби домбыра жасау өнері өндірістік деңгейде қолға алынса деп армандаймын. Кезінде Қарағанды облысының Осакаров елді мекенінде жиһаз жасау фабрикасы жанынан домбыра да қоса жасалып шығарылатын. Осындай домбыра жасау орындары еліміздің барлық облысында ашылып, мықты-мықты ағаш шеберлері тартылса, ұлттық өнер игілігі үшін пайдалы іс жасалған болар еді. Өзіңіз білетіндей, жекелей шеберлер өз өнімдерін өте қымбатқа бағалайды. Ал ол ақшаны өнер адамдарының бәрінің бірдей қалтасы көтере бермейді. Бұл – көптеген жас таланттың күй өнерін еркін игеріп, үлкен сахналарға батыл қадам басуына, музыкалық қабілетін кәсіби тұрғыда шыңдауына үлкен қолбайлау. Мәселен, осыдан бірнеше жыл бұрын Иманғали Тасмағамбетовтің бастамасымен Алматыда «Шеберлер ауылы» деген жақсы бір жоба жүзеге асырылған еді. Онда қолөнер шеберлерін бір орталыққа ұйыстырып, қазақтың небір жиһаздары мен әшекей бұйымдарын, ұлттық аспаптарын жасау жұмыстары жүйелі түрде қолға алынған болатын. Сол дәстүр бүгінде жалғасын тапса деген тілегім бар. Ел ішінде ағаштың сырын ұғып, табиғатын тани білетін небір мықты шеберлер бар. Соларды ұлттық өнерді өркендету мұраты жолындағы осы бір игі бастамаға жұмылдырса, жақсы нәтижеге қол жеткізген болар едік. Домбырашылар үшін де аталмыш ұлттық аспап қолжетімділікке ие болып, күй өнері, жалпы дәстүрлі өнердің бұдан да кеңірек насихатталуына жол ашылар еді. Мысалы, кезінде Ахмет Жұбанов, Евгений Брусиловскийлер Ресейден Романенко деген шеберді арнайы шақыртып, домбыра жасатқан. Ол домбыралар ғажап. Үні қандай келісті! Ойнауға да ыңғайлы. Сол Романенконың жасаған үш бірдей домбырасы менде бар еді. Біреуін кезекті концертте жоғалтып алдым. Қанша іздегенмен, табылмады. Қолды болып кетті. Бірақ жарты ғасырдан астам тарихы бар, ұлылардың саусақ табы сіңген киелі қос домбыра қазір менде сақтаулы. Сол домбыраларда ойнап, күйлерімді шығарып, ара-тұра үлкен сахналарда өнер көрсетіп тұрамын.
Күйді құлақпен емес, көзбен тыңдайтын деңгейге жеттік
– Қазіргі ұлттық аспаптар оркестрінің репертуарын қарайтын болсақ, Құрманғазының «Сарыарқасы», Тәттімбеттің «Сарыжайлауы», Н.Тілендиевтің «Әлқиссасы» сынды санаулы күйлерді қайта-қайта тыңдай бергендіктен, қанша концертке барсақ та бір кештен шыққандай әсерге бөленетіндігіміздің негізгі себебі осы қайталануда жатса керек. Айтулы шығармалармен шектелмей, қазақ оркестрлерінің басқа да елеусіз туындыларды халық алдына шығарып, бағдарламасын байытып отыруларына не кедергі?
– Өте жақсы айтып отырсыз. Бұл – барлығымыздың басымыздағы мұң, алаң. Айтып та келеміз, айта да береміз. Шын мәнінде оркестрдің боя-
уы әріден Ахмет Жұбановтардан, бергісі Нұрғиса Тілендиев, Шамғон Қажығалиев, Мәлгаждар Әубәкіров, Алдаберген Мырзабеков, Кенжебек Күмісбековтердің кезінде олардың әр күйдің табиғатына ерекше мән беріп, табиғатын сезініп орындағандықтан да әрбір туынды өзгеше реңкпен көрерменін қуанышқа бөлейтін. Бүгінде қазақта 7000-ға жуық күй бар деп айтады. Тыңқылдатқанның барлығын күй емес десек те, осыншалықты мол мұраны өз деңгейінде игеру керек. Әсіресе оркестрге лайықтап өңдеп, архивтерде шаң басып жатқан шығармаларды халықпен қауыштырып, қайта жандандыру қажет. Ол үшін әрине қаражат керек. Арамызда арагідік кездесіп қалатын өнер деп жүрген нағыз жанкештілер болмаса, қазір ақысыз ешбір адам жұмыс істемейді. Кезінде шығарманың тактісіне, ұзақтығына, орындалу күрделілігіне байланысты өңдеу жұмыстарына Мәдениет министрлігі тарапынан қомақты қаржы бөлініп, оркестрдің репертуары оқтын-оқтын жаңартылып тұратын. Ұсынылған шығармалар көркемдік кеңес талқысына салынып, қызу пікірталастың нәтижесінде ортақ шешім қабылданатын. Қазір осы бір тұс кемшін түсіп жатқандықтан да, сіздің сауалыңыз туындап отыр. Бұл, әрине, біздің қолымыздағы дүние емес. Тікелей қаржыға, Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауына, жанашырлығына байланысты мәселе. Репертуарды жаңарту, сан тараптандырудан бұрын, елеусіз қалған шығармаларды қайта өңдеп, қолданысқа енгізу – көптеген ұмытылып бара жатқан туындыларды қайта тірілтуге де игі бастама болар еді. Менің ойымда, шіркін, әр оркестр жылына кемінде 5-6 күй, 10 шақты әнмен репертуарын жаңартып, толықтырып отыратын болса, мұның өзі ұлттық өнеріміз үшін жыл сайын білінбей қосылатын теңдесіз байлық болар еді. Осы жағына Мәдениет және спорт министрлігі көңіл бөліп, тың туындылардың өңделіп, репертуарға қосылуына жағдай жасап, қолдау білдірсе, домбырамыздың, оркестріміздің, жалпы ұлттық өнеріміздің беделі де, бейнесі де жаңа белеске көтеріліп, жаңаша түлер еді. Басқа ізденіс, басқа әңгіме болар еді.
– Қазіргі тыңдарманның күйді тыңдау мен түсіну, жалпы қабылдау мәдениетін қалай бағалайсыз? Көңіліңіз тола ма?
– Күйді мың адам тыңдайды, бір-ақ адам, әрі кетсе 6-7 адам ұғады. Қалғаны – тыңдаушы. Күйді түсіну үшін көкіректе көз, құлақта саңлау болу аз, күйді ұғуға телегей-теңіз білім мен терең сезім керек. Солай бола тұра, «тыңдаушы түсінбеді» деп өнерді көрермен деңгейіне әсте түсіруге болмайды. Керісінше, өнердің биігіне тыңдарман ұмтылу керек. Қазір күйді құлақпен емес, көзбен тыңдайтын деңгейге жеттік. Неғұрлым жылдам ойнаса, қуалап ойнаса, соғұрлым мықты екен деп ойлайтын болдық. Мәселен, еліміздің бас оркестрі Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық ұлттық аспаптар оркестрі динамика қуамыз деп, 4 минуттық күйді 2 минутта, жеке орындаушылар тіпті 1,5 минутта аяқтап жүр. Сөйтіп көрерменді жалықтырмаймыз, күйге динамика қосамыз дейді. Күйдің қасиеті, мықтылығы оның жылдам немесе баяу орындалуымен бағаланбайды ғой. Қазақ күйді нақысты (шертпе күй) және дауылпаз (төкпе күй) деп бекер бөлген жоқ. Әрқайсысы өнердің жекелей байлығы. Әр күйдің өзіне тән табиғаты, тағдыры, ескеруі керек ерекшелігі бар. Сол ескерілмесе, шығармада қандай қасиет, қандай сезім қалады. Бұлай кете берсе, күй өзінің болмысынан, мінезінен айырылып қалмай ма екен?! Күй тыңдап, жанына құйылар жылылықты күтіп отырған көрерменді ондай жылдамдықпен қызықтырмайсыз, керісінше үркітесіз. Дыбыс адамның жүрегін тербеп, жанына әсер ететін, тыңдаушысына ой салатын болуы шарт. Оның үстіне әр күйдің өз табиғаты болады. Тіпті кейбіреуінің ырғағы оркестрге бағынбауы мүмкін. Ондай күйлер жеке орындауға сұранады. Күй – аса кірпияз өнер. Әсіресе осындай тұстарда абай болу керек.
– Күйдің табиғатын түсінбейтін адамға деген көзқарасыңыз қандай?
– Мен барлығына бірқалыпты қараймын. Бірде ғұлама ғалым Ақселеу Сейдімбек ағамыз: «Секен, мына қоғамда көретін, еститін не қалды?» деп оңаша қалғанда маған ашылып та, ашынып та сауал тастап еді. Осы сұрақтың жауабын әлі күнге дейін ойланамын. Сондай сәтте ойыма тағы да өнерді өміріне балаған ағаларым түседі. Кезінде Мұхтар Әуезов: «Қазақтың қасиеті мен ұяты тек қана күйінде қалды» деп қалай дәл тауып айтқан. Ол кездің адамдарының өнерге деген құрметі, талғамы, құлшынысы өте терең еді ғой. Мәселен, өмірден өткен аға достарым Асқар Сүлейменов, Жұматай Жақыпбаев, Қажытай Ілиясовтардың қай-қайсысы да жай ғана күй тыңдаушы емес, өздері де күймен тыныстап, күймен өмір сүрген таланттар еді. Күй өнеріне деген сол іңкәрлік Тәкен Әлімқұлов, Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауин, Таласбек Әсемқұловтардың қаламынан мөлдір шық болып төгіліп, қазақ әдебиетінің тұтастай бір дәуірін қалыптастырды емес пе! Қайталап оқи бергің келеді. Өйткені ол туындылар шын мәнінде өнерге деген шексіз сүйіспеншіліктен туған болатын. Мәселен, Әбіш Кекілбаев жазуға отырар алдында филармониядан, оркестрден үздік орындаушыларды арнайы үйіне шақырып алып, үздіксіз күй тартқызатын. Сөйткен жазушының «Күй» повесі қандай! Қазіргі жастарда, әсіресе жас жазушыларда сондай бір құштарлық, өнерге деген өлермендік, қанағатсыздық жоқ секілді. Кезінде кітаптарын іздетіп тұрып оқытатын жазушылардың жалыны бүгінгі жастарда тым бәсең. Шынымен де бүгінгі жазушылар қай жағынан да өзгеше, кісікиік. Бұған шығармашылық адамдарының арасындағы аралас-құраластық, шығармашылық ортаның жоқтығы да әсер ететін болуы мүмкін. Кезінде Ақселеу Сейдімбек, Фариза Оңғарсынова, Әбіш Кекілбаев бастаған ағаларымыз бен апайларымыз елорда төрінен шығармашылық адамдары бас қосатын, жүздесіп, ой бөлісетін сондай бір әдеби орталықтың ашылуын армандап өтті. Сол ортаның Астананың бір бұрышынан әлі күнге дейін өз орнын белгілеп, мекен-жайын қалыптастырмауы бүгінде бізді де қынжылтады.
«Ақ жауынды» өлтірмеймін...
– Енді өзіңіздің жеке шығармашылығыңызға қарай ойыссақ. Қандай жаңалықтарыңыз бар?
– Астанада тұрақтаған 17 жыл уақыттың ішінде «Жазғы қар», «Күлтегін», «Мәңгілік ел», «Ақжүніс», «Көк бөрі», «Төлегетай» деген 6 күй шығардым. «Көк бөрі» күйі әу баста «Одинокий волк» деген атаумен туған болатын. Кезінде Құрманғазының «Машина», «Не кричи, не шуми» деген сынды орысша атаумен белгілі күйлері болған ғой. Сол секілді менің де «Көк бөрі» күйім алғашында орысша атаумен туып, кейін қазақшалап өзгерттік. Сондай-ақ өнерде айналамнан көңілім қалып, құлазығанда «Домбыра, саған өкпем жоқ» деген және бір шығармам туды. Осындай азды-көпті жаңалығымыз бар. «Сөз жеткізе алмайтын сезімді музыка жеткізеді» дейді ғой. Біздің де ішкі күйіміз, қайшылыққа толы жанымыздың сыры әуезді ән мен күй болып өріліп, осылай тыңдарманына тарап кете барады.
– Бақсақ, сіздің шығармаларыңыздың дені мұңды. Мұның сыры неде?
– Мұңды болатыны – ойлы шығар. Десек те мұң мен қайшылықтың да шығармашылық адамының өмірбаянынан алар орны елеулі. Кезіндегі классикалық музыканың майталмандары Бетховен, Моцарт, Гайдндарды қарап отырсаңыз, өмірлері қайшылықпен өткен. Талай кедергілерге бетпе-бет келген. Іштей арпалысқа түсіп, тіпті өмір сүріп отырған қоғамынан жеріген. Ал қазір әлемде осы композиторлардың шығармаларынсыз концерт өтпейді. Демек қай кезде де мұң мен ой шығармашылық адамдарының өмірінен үлкен орын алған. Мұңсыз адам – ойсыз адам. Қасіреттіден ғана қасиетті өнер туады. Бұл – менің өнерге деген жеке көзқарасым.
– Өз қолыңызбен құрып, шығармашылық бет-бейнесін қалыптастырған «Ақ жауын» мемлекеттік камералық оркестрінің жақында жабылып қалғанын естідік. «Ақ жауынның» ендігі тағдыры қалай болмақ? Келешекте жаңаша түлеп, шығармашылық жұмысын қайта жалғастыруы мүмкін бе?
– 2001 жылы Елбасының арнайы шақыруымен «Ақ жауын» оркестрімен Астанаға келдік. Мемлекеттік мәртебе алғанға дейінгі 1 жыл 8 айда әбден қиналдым. Қолды бір-ақ сілтеп кетіп қалғым келетін кездер жиі болатын. Бірақ жалғыз ғана Елбасының сенімін жықпас үшін намысқа тырысып, қиындықтың ешбіріне мойымай жұмысымызды жалғастырдық. Алайда мен «Ақ жауын» бір кезде жұмысын тоқтатуы мүмкін» деп тіпті ойлап та көрмеген екенмін. Камералық оркестр деген шағын оркестр. Елбасымен кездескенімде Нұрсұлтан Әбішұлының өзі: «Шағын оркестр құрсаң, адам санын 25-30-дан асырмасаң» деп ұсынысын айтты. Маған да қажеті сол еді. Бірден қуана келістім. Жалпы, оркестрдің қай-қайсысының да құрамын 45 адамнан асырудың қажеті жоқ. Өйткені бізде аспап түрлері аз, демек дыбыс палитрасы да шектеулі. Үлкен оркестр болу үшін соған сай аспап түрлері де мол болса, бек жақсы. Ал бізде олай емес. Оркестрдің бір қанатын 25-30 домбырашымен, келесі бетін дәл сондай прима қобызбен толтырады. Өзге аспап түрлері бірден-екіден орын алады. Аспаптың түрі емес, саны артқанда жалпы дауыс қуатты шығатыны рас. Бірақ дыбыс иірімі, дыбыс бояуы құбылмайды. Соны ескеріп камералық бағыттағы «Ақ жауын» оркестрін құрдық. Оркестр 2003 жылы мемлекеттік мәртебе алды. Тыңғылықты ізденістер жүргізіліп, жемісті жұмыстар жасалды. Ұжыммен жүріп ел-елді, жер-жерді араладық. Халықтың қошеметіне, ықыласына бөлендік. Әрине осынша уақыт төгілген маңдай тер еңбекті бір-ақ сәтте тоқтату мүмкін емес. Сондықтан да мен «Ақ жауынды» өлтірмеймін. Түбі қайта түлетіп, шығармашылық жұмысын болашақта жандандырсам деген арманым бар. Бірақ бұл жолы Астана емес, Алматыда! Әрине қиналармын. Бірақ түбі «Ақ жауынды» қайта тірілтемін. Астанада 17 жыл өмір сүрдім. Бір адамның ғұмыры үшін 17 жыл аз уақыт емес. Енді Алматыға қоныс аударып, шығармашылық жұмыспен айналысқым келеді. Құдай ғұмыр берсе, көптен бері ойда жүрген өзімнің жеке күй мектебімді ашу да жоспарда бар. Содан кейін, әрине, «Ақ жауын» оркестрін қайта тірілту жолында еңбектенемін.
– Астана дегенде ойыңызға не оралады?
– Біздің үйдің қасында Ататүріктің ескерткіші бар. Соған қарап үнемі ойға берілемін, кітабын жиі парақтаймын. Артыңда өшпес із қалдыру, жақсы ісіңмен елдің есінен мәңгілік орын алу – қай адамның да арманы. Осы тұрғыдан келгенде, Арқа төрінен, тақыр жерден болашақ үшін, ұрпақ үшін Астанадай сәулетті қала тұрғызу оңай шаруа емес. 20 жылдың ішінде елордамыз әлем тамсанатын тұғырлы қалаға айналды. Бұл жолдағы Елбасының көреген шешімін, еңбегін жеке өз басым ерлікке балаймын. Еліміздің тарихы үшін маңызды осынау елеулі оқиғаның басы-қасында жүріп, тарихи сәттің куәсі болғанымды зор мәртебе санаймын.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Назерке ЖҰМАБАЙ,
«Егемен Қазақстан»