Суретте: Ахметжан Сармантайұлы.
Бұл пікірді шебер домбырашы Ахметжан Сармантайұлының күйлерін рақаттана тыңдап, рухани сусындаған соң айтты ма екен деген ой келеді. Домбыра – қазақтың жан серігі, рухани қуаты. Бірақ оны тарта білгенмен аса шеберлікпен сөйлетіп, тыңдаушының жан дүниесін баурап алу екінің бірінің қолынан келе бермейді.
Арқада теңдесі жоқ домбырашы, күйші, сазгер, иісі қазаққа танымал болған Сармантайдың Ахметжаны деген болған. Әлихан Бөкейхан мен Сармантайдың Ахметжаны Ақтоғайдың Ақсораңы мен Қусақ даласының киелі топырағында дүниеге келіп, заманы да, амалы да бір болған арыстары. Бірін-бірі құрмет тұтқан, сыйластықтары жарасқан ірі тұлғалар. Мәскеуден елге келгенде Әлихан Бөкейхан алдымен күйші Ахметжанның үйіне түсіп, сәлем беріп, ұзақ уақыт күй тыңдап, әңгіме-дүкен құратыны ақтоғайлықтардың аузында аңыз болып сақталған. Ахметжан Сармантайұлы Әлихан Бөкейханнан 17 жас үлкен әрі арабша білімі бар, Қарқаралы уезінің Қотанбұлақ болысында 1887 жылдан жеті рет сайланған беделді биі болғанымен, Әлекеңнің ақыл-кеңесіне құлақ түре, заман ағымын, Кеңес өкіметі саясатын тани алған зерек те өресі биік адам болған екен. Ондай ықпал болмаса, Ахметжан Сармантайұлының даланы күңіренткен «58» күйі шығар ма еді? Алаштың арысы Ә.Бөкейхан дала күйшісінің рухани пірі болды.
Тарих тереңіне шегінсек, аты- шулы «58-статья» РСФСР бойынша 1927 жылы 6 маусымда заңға кірген де, соның негізінде миллиондаған кінәсіз адамдардың тағдырын тәлкек етіп, өмірін үзген. Осы бап шалғайда тыныш жатқан елдің тас-талқанын шығарып, берекесін кетірген, аштық нәубетіне ұрындырып, көзі ашық азаматтарын ешбір дәлелсіз, тергеусіз, кінәсіз тұтқындап, атып, айдауға салған кезең 1928 жылдан күшпен ұжымдастыру науқанынан басталғаны аян болды ғой. Ахметжан Сармантайұлының ірілігі сол, заман ағымын танып, ұлтының тағдыры тәлкекке түскенін терең ұғынып, болашақ үшін жанпидалыққа барғаны. Ол жері, елі үшін НКВД оғына кеудесін ашық тосты.
«58-статья» күйі – Сармантайдың Ахметжаны мұрасының ақ маржаны, өнерінің биік шыңы. Өр мінезді ел ағасы, қайсар азамат-күйші даласына ерекше зобалаң әкелген үкіметті айыптап, халық күйзелісін, ыза-кегін, өксік-өкінішін жеткізген, «Оян, қазақ!» деп Міржақыпша ұрандаған күй шығарды, домбырасын кезеніп кеңес саясатына қарсы тұрды. Ақтоғайда «Уық көтерілісі» атанған қыр қазақтарының қарсылығына көшбасшы болғандардың бірі. Өзге күйлерін былай қойғанда бір ғана «58-статья» күйімен-ақ шоқтығы биік, дара тұрған дауылпаз күйші. КСРО деп аталған бір алып мемлекеттің тарихында қарамен жазылған халық қасіреті жайлы бірде-бір ақын, сазгер атын «58» деп атап музыка, ән шығарған жоқ. Қазақтың қара домбырасының құдіретімен елді қан қақсатқан жойқын саясатты айыптап кеткен – Сармантайдың Ахметжаны.
Сонымен бұл күйдің, авторының тағдыры қандай болды десеңізші! Халықты қайраттандыратын күй Кеңес өкіметі үшін аса қауіпті, қаһарлы, ызғарлы саналды. Күйге тыйым, күйшіге жаза – Қарқаралының ерекше түрмесінде мехнат көрсету, ату, мүрдесіне тас байлап Үлкен көлге батыру – Үштіктің шешімі 1930 жылдың 22 қыркүйегінде орындалды. Онымен бірге балерина Алтынай Асылмұратованың атасы Асылмұрат Ерменбетов, Сүлеймен Бижанов, Жұмабек Оразбеков, Адамбай Қилыбаев секілді жиырма шақты адам құрбан болды. Ал күйшінің рухани пірі Ә. Бөкейхан 1937 жылы 27 қыркүйекте Мәскеудің Бутырка түрмесінде атылып, Дон қабірстанына көмілді. Кіндік қаны тамған туған жерінен топырақ бұйырмаған қос боздақтың аттары өшіріліп, қазақ елі тәуелсіздікке қол жеткізген күнге дейін тарих зынданында жатты. Домбыра – күйші-көсем тағдыры, ел тағдыры ұрпақтар санасына мақтаныш пен өкініш сезімдерін ұялатып, насихатталып жатыр.
Сармантайдың Ахметжанының орындаушылық шеберлігінің кереметтігі сонша, көзкөргендер осы күнге дейін Тәттімбеттің «Саржайлауын» бұл «Ахметшенің саржайлауы» дейді. Көзкөргендерінен «Сегіз аяқ» деген күйін башайымен тартқан дегенді де естідім. Ахметжан күйшіні іздеу, аңыз болған мұрасын табу жолында Ақтоғай – Шет даласын кезіп, жаяу-жалпы ауылдарды аралап 58 адамнан сұхбат алыппын. Бұл кездейсоқтық па, жиналған деректердің қорытындысынан бір-ақ көрдім. Дала жұртының «58» дегеннен төбе шашы тік тұрады! «Айта берсек, шер көп қой», деп академик Хайдар Арыстамбеков айтқандай, қазақ елі кешкен нәубет, қуғын-сүргіннің зардабын тартқан аяулы азаматтар НКВД-ның алып машинасына қасқая қарап қарсы тұрды, құрбан болды. Сол қасіретті жеткізген шежіре – қазақтың қара домбырасы.
«58» күйінің түпнұсқасын білген жерлестерінің бәрі бақилық болып кетті. Дегенмен ақтоғайлық Әшімбек Әбдіғұлов, Рымбек Мәмбетов, Сәнеке Сағындықұлы, Гүлмара Рахымбекова, Серік Үмбетов, балқаштық Нұрғазы Жиенханов, Қабылбек Рамазанов, Тоқтамыс Жүнісов сынды күйшілер, сондай-ақ Қазақстанның халық әртісі Мағауия Хамзин өздері үйреніп сақтап, орындап берген күйлерін тартып берді. Ахметжанның туысы Манарбек Ержанов (Қазақстанның халық әртісі) ауылда есік-терезені жауып, сыртқа күзет қойып, білте шамның көлеңкесімен «58-статья» күйін жасырын тартып, тыңдаушылар жылап отырады екен.
Мен іздеп, зерттеуден жиналған күйлерді тыңдап, Ахметжан Сармантайұлының аталас туысы академик Хайдар Арыстамбеков өзі сан тыңдаған «58» күйін Манарбектей ешкім орындай алмайтынын айтты. Дегенмен Әшімбек Әбдуалиев пен Рымбек Мәмбетовтің орындауындағы күй түпнұсқаға жақын, осыларды қанағат етуге тура келеді деген еді. Ал «Қасірет» күйін Қабылбек ақсақал дұрыс тартып отырғанына риза болды. Сонымен Ахметжан күйшінің өзінің орындауындағы, Манарбек Ержановтың тартуындағы нұсқалардан әзірге із жоқ. Ахметжанның мұрасын ежелгі салтпен зеректікпен сақтаған күйшілерге алғысымыз шексіз. Әсіресе Ахметжан Сармантайұлының табылған сегіз күйін, бір мысал өлеңін бірінші рет нотаға түсірген домбырашы-ұстаз Жақсылық Нәдірбековтің еңбегі зор.
НКВД құжатында, архивтер қорында Ахметжан Сармантайұлының суреті, қолжазбасы жоқ. Қотанбұлақтың соңғы биі, сауатты күйшінің кінәсін мойындап қол қойған қағаз да жоқ. Машинкаға басылған деректер. Сонау 1928-1930 жылдары қайдағы машинка, бәрі сырттан жазылған, қолдан жасалған қылмыс екені анық. Ахметжанның суретін оның туған ұлының, немерелерінің, жақындарының бейнелерінен ортақ белгілерін есептеп, көзкөргендерінің сипаттауларын ескеріп майлы бояумен салған маман суретші Мақсұт Исмағұлов. Оның шеберлігі суретті көзкөргендеріне айтпай көрсеткенімізде: «Мынау Ахметжан ғой!» деп таныды. Сондықтан фотосуреті табылса, қуанар едік, әзірге осы бейне қаһарман күйшіге ескерткіш болсын. ГУЛАГ-тың 26 бөлімшесін орналастырып қазақ жерін резервацияға айналдырған Кеңес заманының зобалаңы киелі домбырамыздың үнімен жазылып қалды. Ұлттық домбыраның үнін жаңғыртып, қастерлеу артына із қалдырған талай күйшілерімізді халқымен қауыштырып, бүгінгі күндері аса қажет ұлттық сана, намыс қасиеттерін жастардың бойына сіңіруге ықпал етері хақ. Елін, жерін қорғай білген батыр тұлғалы, қайсар мінезді қазақ болмысын қалыптастыруға баулып, бағыт беретін рухани күш – ғасырлар куәсі, қазақтың жан серігі домбыра.
«Ұлттық домбыра күні» жарияланғаны «Рухани жаңғыру» бағдарламасының бетке ұстар бір бағыты деп ойлаймын. Әр заманның тарихын қара домбырамен күй тілінде жазып кеткен бабаларымыздың рухы ұлттық өнер жолындағы Жарқын Шәкәрім, Жанғали Жүзбай, Айтқали Жайымов, Айгүл Үлкенбаева сынды ардақтыларымызды қолдасын. Туа дарын, қаһарман күйші Сармантайдың Ахметжанының күй мұрасын әлі өз дәрежесінде көтере алмай жүрміз. Жалғыздың шаңы шықпас, біз барынша зерттеп, насихаттауға күш салдық, кемістігін толтырып, қазақ күйлерінің алтын қорына Әлекең айтқандай «сұлулап, майлап» кіргізу күй құдіретін, домбыра туын көтеретін ұлтжанды күй мамандарына аманат.
Күләш САРДАРБЕК,
өлкетанушы,
Журналистер одағының мүшесі
Балқаш қаласы
