Осыдан алты жыл бұрын Астанадағы Назарбаев университетінде өткен интерактивті дәрісі кезінде Қазақстанның аса дарынды шахматшысы Жансая Әбдімәлік Елбасына «Шахмат сабағын мектепте оқытуға қалай қарайсыз?» деген сауал қойған еді. Мемлекет басшысы «Шахмат ойыны адамның ақыл-ойын дамытады. Есептеуге үйретеді. Мемлекет басқаратын адам міндетті түрде шахмат ойнауы керек. Мен де ойнаймын. Бірақ сен сияқты ойнаймын деп айта алмаймын, Жансая. Мен сенің әрбір қадамыңды, жетістігіңді бақылап отырамын. Сенің аяқ алысыңа қуаныштымын» деп жауап қайтарғаны есімізде.
Өркениетті мемлекеттерде билік басындағы азаматтардың шахматты дамытуға айрықша құлшыныс танытуы бекер емес. «Ойлылар ойыны» деген атауға ие спорттың бұл түрі білімділік пен біліктілікті, ақыл мен парасатты, ұшқырлық және ұтқырлықты, физикалық пен психологиялық даярлықты, зеректілік пен тапқырлықты, шыдамдылық пен жинақылықты сол сияқты өзге де қасиеттерді талап етеді. Сол себепті де аса маңызды жарыстар мен әлемдік тәж үшін өтетін бәсекені жер бетіндегі миллиондаған адамдар тамашалауға ерекше құштар.
Сонымен қатар шахмат тек интеллектуалды ойын ғана емес, бұл жарыстарға бірден саяси сипат берілетіні де баршаға мәлім. Әсіресе ХХ ғасырдың екінші жартысында КСРО мен АҚШ арасындағы қырғи-қабақ соғыстың өршіп тұрған тұсында ондай жайттар анық аңғарылатын. Қос мемлекеттің оғландары өзара шеберлік байқасқан кезде «Қайсы күшті: Кеңес Одағы ма, әлде Америка ма?», «Қай жүйе мықты: социализм бе, әлде капитализм бе?» деген сансыз сауалдар туындайтын. Алпауыттардың айқасын көру үшін қатардағы қарапайым көрермендерді айтпағанда, билік басындағы шенділердің өздері тәулігіне бірнеше сағат бойы теледидардың алдында тапжылмай телміріп отыратын.
Шахмат сайыстарында теңдессіз өнерімен төрткүл дүниені тамсандырып, өз дәуірінің дарабоздары болған тұлғалар аз емес. Прагада дүниеге келіп, кейіннен АҚШ-қа қоныс аударған Вильгельм Стейниц ХІХ ғасырдың феномені саналса, Эмануэль Ласкер (Германия), Хосе Рауль Капабланка (Куба), Александр Алехин (Ресей-Франция), Макс Эйве (Голландия), Михаил Ботвинник (КСРО), Василий Смыслов (КСРО), Михаил Таль (КСРО), Тигран Петросян (КСРО), Борис Спасский (КСРО), Роберт Фишер (АҚШ), Анатолий Карпов (КСРО-Ресей) және Гари Каспаровтың (КСРО-Ресей) ХХ ғасырда даңқтары дүркіреп тұрды. Ал ХХІ ғасырда Владимир Крамник (Ресей), Александр Халифман (Ресей), Вишванатан Ананд (Үндістан), Руслан Пономарев (Украина), Рустам Қасымжанов (Өзбекстан), Веселин Топалов (Болгария) және Магнус Карлсеннің (Норвегия) өрелі өнеріне сүйсіндік. Жоғарыда есімдері аталғандардың барлығы да әр жылдары әлем чемпионы деген атаққа қол жеткізген саңлақтар.
Әйелдер арасында Вера Менчик (Ресей-Чехословакия-Ұлыбритания), Людмила Руденко (КСРО), Елизавета Быкова (КСРО), Ольга Рубцова (КСРО), Нона Гаприндашвили (КСРО), Майя Чибурданидзе (КСРО), Се Цзюнь (Қытай), Жужа Полгар (Венгрия), Чжу Чэн (Қытай), Антоанета Стефанова (Болгария), Сюй Юйхуа (Қытай), Александра Костенюк (Ресей), Хоу Ифань (Қытай), Анна Ушенина (Украина), Мария Музычук (Украина), Тань Чжуньи (Қытай) және Цзюй Вэньцзюнь (Қытай) әр жылдары әлем чемпионы атанды. Осы орайда мына бір жайтқа да назар аударған жөн: Бүгінгі таңда әлемнің ең үздік шахматшыларының бірі саналатын венгриялық Юдит Полгар әйелдердің бәсекесіне қатысудан саналы түрде бас тартып, өз қалауы бойынша еркектердің дуына қосылды. Себебі нәзік жандылар арасында ешкім оған қарсылық көрсетіп жарытпады.
Бүгінгі таңда ерлер арасындағы әлемдік рейтингте норвегиялық Магнус Карлсен көш бастап тұр. 27 жастағы скандинавиялық саңлақ 2013 жылы әлем чемпионы атағын олжалады. Содан бері ол сол биіктен төмендеген жоқ. Екінші орында – 27 жастағы АҚШ-тың мықтысы Фабиано Каруано. Үшінші сатыға Әзербайжанның мақтанышы, 33 жастағы Шахрияр Мамедьяров жайғасты. Төртінші және бесінші орындарда – 25 жастағы қытайлық Дин Лижень мен 43 жастағы ресейлік Владимир Крамник. Сондай-ақ, «ТОП-10» шахматшылар санатына голландиялық Аниш Гири, америкалық Уэсли Со, франциялық Максим Вашье-Лаграв, АҚШ-тың тағы бір өкілі Хикару Накамура мен ресейлік Сергей Карякин еніп отыр.
Әлемдік рейтингтегі «ТОП-50» шахматшылар қатарында мына мемлекеттердің өкілдері бар: Ресей – 13 ойыншы, Қытай – 6, Әзербайжан мен АҚШ – 4 Үндістан мен Украина – 3, Франция, Болгария, Польша, Венгрия, Англия – 2, Норвегия, Голландия, Армения, Вьетнам, Чехия, Испания және Израиль – 1. Өкінішке қарай, Қазақстанның бірде-бір шахматшысын үздік 50 тұрмақ, таңдаулы 100 ойыншының да қатарынан кезіктіре алмадық.
Есесіне әйелдер рейтингіндегі жағдайымыз жақсы. «ТОП-50» ойыншының қатарында екі бірдей қаракөзіміз бар. Олар – астаналық Динара Сәдуақасова мен алматылық Жансая Әбдімәлік. 21 жастағы Динара Рамазанқызы ФИДЕ тізімінде 15-орында тұрса, 18 жастағы Жансая Даниярқызы 16-сатыға тұрақтады. Бұрын-соңды Қазақстанның бірде-бір ойыншысы осындай биіктен көрінген жоқ еді. Сол себепті де елімізде әйелдер шахматы өрлеу кезеңін басынан кешіруде деп айтуға толық негіз бар.
Арулар арасында Қытайдың қос мықтысы көш бастап тұр. Олар – 24 жастағы Хоу Ифань мен 27 жастағы Цзюй Вэньцзюнь. Украиналық Анна Музычук үздік үштікті қорытындыласа, одан кейінгі орындарда ресейлік Екатерина Лагно, Александра Костенюк және Валентина Гунина. Сонымен қатар, қытайлық Лэй Тинцзе, украиналық Мария Музычук, грузиялық Нана Дзагнидзе және Ресейдің тағы бір мықтысы Александра Горячкина озық ондықтың қатарында.
Ал «ТОП-50» ойыншының санатында мына мемлекеттердің шахматшылары бар: Ресей – 11 ойыншы, Қытай – 9, Грузия – 4, Украина – 3, Қазақстан, Франция, Польша, АҚШ – 2, Үндістан, Болгария, Германия, Литва, Түркия, Швеция, Әзербайжан, Англия, Иран, Венгрия, Катар, Грекия, Румыния, Испания және Куба – 1.
Міне, шахматшылардың қазіргі кездегі әлемдік рейтингі осындай. Біз енді қазақ қыздарына бүгінгіден де биік белестерді бағындыруына тілекшіміз. Ал ерлеріміз намысын қамшылап, алдағы күндері үздіктер қатарына қосылуға барынша күш салуға тиіс.
Ғалым СҮЛЕЙМЕН,
«Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ
