Денсаулықтың басты қағидасы етіп, қан тазалығын алған. «Қаны таза адамның – жаны таза» деген байламды халқымыз бірінші орынға қойған. Мұның ақиқатын ХV ғасырда жазылған Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баян» кітабынан оқып, көз жеткізуге болады. Сол бұрынғылардың емдеу тәсілін жан-жақты баяндаған, өз байламдарын да нақты мысалмен жеткізе алған Қайрат Айдарханұлының «Қазақ емшілігі» атты кітабында да емшілік туралы мәлімет молынан. Сапалы қағазға басылып, түрлі-түсті суреттермен безендірілген кітап авторы жақсылардың мұрасын ескере отырып, ой тербейді. Бұл кітапты энциклопедиялық сипаттағы жинақ деуге болады. Пайдаланылған әдебиеттердің тізімін де көрсетіп отырды. Бұл автордың медицина саласы бойынша университеттік білім алғанын, медицина ғылымдарының кандидаты ретінде өз мамандығын жетік меңгергенін аңғартса керек.
Автор «Шипагерлік атақ жинау емес, жаны мен тәні ауырған адамға ем жасау, сөйтіп көңіліне дем беру, жанын жадырату» деп біледі. Бұл зиялы жанның жақсы үлгісі деуге тұрады.
Кітап үш бөлімнен құралған. Бірінші бөлім «Қазақ емшілігі хақында» деп аталса, екінші бөлім «Қазақ емшілігіндегі қарапайым емдер» деген тақырыппен берілген. Бірінші бөлімде бабаларымыздың «Киіз үйде тұрып, жылқы асырап, қымыз ішкені» туралы айтқан Гиппократ ілімінен бастап, Өтейбойдақтың «Шипагерлік баян» кітабында көрсетілген 1108 емдік дәрілердің тізбесі барын, бұл ұлт қазынасына қосылған үлес екенін алға тартады. Осындай мол байлықты тиімді пайдалану жағына қатысты пікірін білдіргенде Қытайдың шипагерлік мәдениетіне де назар аударып, олардың озық тәжірибесімен халқымыздың өзіндік емдеу тәсілдерін салыстыра келіп, бізде де үйренер үлгі-өнеге бар екенін тілге тиек етеді. Дәрумендерді даралап, қазақ медицинасына өз үлесін қосқан азаматтардың еңбектерін де талдайды. Екінші бөлімде өсімдіктерден – 728 түрлі, жан-жануарлардан – 318, минералды заттардан, металдардан – 318 түрлі шипалық дәрі-дәрмек алуға болатынын дәйектеп, 500-ге жуық анатомиялық ұғымдардың мән-мәнісін көрсетіп, оның тарихы, этнографиялық сипаты жағына да тереңдеп барады. Сол секілді әр тағамның емдік қасиетін ашып көрсетеді. Ағзаға қуат беретін төрт түліктің сүт өнімдері түрлеріне талдау жасайды. Адам ағзасына қуат дарытатын сүт өнімдерінің 20 түріне, өсімдіктер мен ағаштан алынатын дәрілердің 121 түріне, аң-құс, өзге де жануарлардан 52 түріне, жеміс-жидектердің 19 түріне, астық пен көкөністің 20 түріне сипаттама беріп, өндірілетін дәрілерге нақты мысалдар келтіреді. Жылқы мен қарамал – 100-дей шөптің түрін, түйе – 150-дей, қой – 170-тей, ешкі – 600-дей шөппен азықтанатынын, оның өзі адам ағзасына дәрумен болып даритынын атап айтады.
Осылайша, халқымыздың ауруды анықтау, ем қолдану жайын жете көрсетіп, жетеңе жеткізеді. Кітапты парақтағанда қазақ елінің байтақ даласында адам денсаулығына септігін тигізетін дүниелер көп екенін дәйектермен көз алдыңнан өткізіп, көңіліңе қондырады.
Әрбір дәріге қажет табиғи байлығымызды түрлі-түсті суреттермен бере отырып, қандай ауруға ем екенін қолымен қойғандай алға тартады. Пайдалану жолдарын да ұсынады. Бір сөзбен айтқанда, экологияның кері әсерінен, тағамдар сапасыздығынан бұзылған адам денсаулығына қажетті барлық ем-шаралар кітапта түсінікті тілмен, әдемі баяндаулармен беріліпті. Сондықтан Қ.Айдарханұлының бұл кітабын ұлт денсаулығын жақсартуға қосар үлесі бар еңбек десек болады.
Сүлеймен МӘМЕТ,
«Егемен Қазақстан»
