Туризмді дамыту қазіргі кезде кез келген өркениетті мемлекеттің басты міндеттерінің бірі. Туризм ХХ ғасырдың екінші жартысында көптеген елдердің экономикасының елеулі секторына айналды. Бұл саланы дамыта білген мемлекеттер туризмнен түсетін пайданың экологияны ластайтын мұнай өнеркәсібінен түсетін пайдадан жоғары екеніне көздері әбден жетті.
Туризмнің дамуын Түркістан облысындағы Отырар ескерткіштеріне келіп-кетушілер санының артып отырғанынан байқауға болады. Айталық, Кеңес одағы кезінде, 1980-1990 жылдары Отырар музейіне келушілер саны тұрақсыз, әр жылда әртүрлі, небәрі 2 мыңнан 7,5 мыңға дейін баратын. Егемендік алған соң Отырар қорық-музейі нысандарына жыл сайын 1991-1997 жылдар аралығында келушілер саны 18 мыңнан 38 мыңға дейін өсті. Әсіресе, соңғы жылдары туристер санының күрт өсуі байқалады.
Астанада өткен ЭКСПО-2017 көрмесі Оңтүстік Қазақстан аймағына қосымша турист келуіне әсер етті. Облыс әкімі Ж.Түймебаевтың көрсетуінше, ЭКСПО-2017 көрмесінің арқасында оңтүстікке 151 мың турист келді. Ең көп саяхаттайтын нысандар Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, Арыстан баб, Домалақ ана, Ақмешіт үңгірі, Ақсу-Жабағылы қорығы. Қожа Ахмет Ясауи кесенесін өткен жылы 1 млн адам тамашалапты.
Туризмді дамытуда музейлердің рөлі ерекше. Көп жағдай музейлердің туристік нысандарды көпшілікке тартымды ұсынуына, таныстыруына байланысты. Шетелдік туристер қазақтың тарихи тұлғаларын тани бермейді. Оларды тартымды ету үшін жергілікті тарихты қызықты етіп әлемдік деңгейдегі оқиғалармен байланыстыра жеткізу керек. Мысалы Отырарда аты әлемге әйгілі Әмір Темір дүние салған. Еуропа халқы оны жақсы біледі. Себебі оны осман түріктерінен Еуропаны құтқарған тұлға ретінде таниды.
Қазақстанда Шыңғысханның үлкен ұлы – Жошының мазары бар. Мұны шетелдік туристер біле бермейді. Естіген туристің өзі «бұл рас па?» деп оған дәлелдер сұрайды. Музей экскурсоводтары осыған байланысты айғақтарды жеткізе айтып түсіндіре ала ма? Бұған көп ізденіс, зерттеу қажет. Гидтеріміздің дайындығына ерекше назар аудару керек. Көрме залдарында ерекше, есте қаларлық тартымды экспонаттар болуы тиіс.
Туризм адам баласының табиғатына ғана берілетін, көрсем, білсем екен, барып ауасын жұтсам, топырағына аунасам, тәу етсем деген ұмтылыстарын, сезімдерін қанағаттандыруға негізделген индустрия десек те болады... Оңтүстікте туристік нысандар көп деп жиі айтылады. Мысалы жүздеген ескі қала орындары бар. Бірақ осы көне қала орындарының екеуі ғана туристер қызығып көретіндей кейіпте. Бұлар – Отырар мен Сауран. Осыларды тамашалауға тұрарлық ерекше қазба құрылыстары бар. Сауранды көрушілерді тек оның қорған қабырғалары қызықтырмайды. Ондай бекіністер әлемде мың сан. Көпшілікті ортағасырлық Сауран көшелерінің тастан төселгені таңғалдырса керек-ті. Шетелдік туристерді әлемдік тарихи тұлғалармен немесе әлемдік тарихи оқиғалармен байланысты жерлер қызықтырады. Мысалы Отырар – Фараби туған жер, Әмір Темір дүние салған қала.
Табиғи нысандардың ішінде Түркістан облысы, Бәйдібек ауданындағы Кеңестөбе ауылынан бірнеше шақырымда орналасқан Ақмешіт үңгірін ерекше айту керек. Бұл орын Шымкент қаласынан 90 шақырым жерде ғана. Үңгірдің ұзындығы шамамен 250 м, ені – 65 м, биіктігі – 30 м. Алып үңгір. Бір қызығы үнгірдің күн нұры түсетін жерінде ағаштар өсіп тұр. Шілденің шіліңгір ыстығында үңгір іші салқын, ал қысқы аязда жылы болып келеді. Осы үңгірдің ғылыми сараптамасын алып, ерекшелігін көрсете алсақ, керемет туристік нысанға айналар еді. Түркістан мен Отырарға баратын туристік бағытты Ақмешіт нысаны арқылы өткізу керек-ақ. Бәйдібек ауданының орталығы – Шаянда сақталған шығыстық үлгідегі медресе ғимараты Қазақстанның басқа бірде-бір аймағында жоқ. Қайталанбас сәулет өнері туындысы, қазақ даласында байырғы медресе-университеттер осылай болған деп музей ұйымдастырса болады. Оны да жарнамалауды, туристік кәдеге жаратуды ойластыру қажет. Кейбір көркем фильмдерді түсіру үшін Бұқара мен Хиуаға шаба бергеннен гөрі Шаянның ескі ғимаратында тарихи кинолар түсіріп, өз жәдігеріміздің атын шығарсақ болады. Ескі орыс деректеріне қарағанда, аймақтың тағы бір табиғи ерекшелігі – күллі Орта Азия аумағында тек Қаратаудың кейбір өзендерінде ғана судың тазалығына орай шаян атты жәндік мекен еткен. Мүмкін әлі де сақталған шығар. Мұны да танымдық туризмнің кәдесіне жаратса болады.
Бір қарағанда, Шымкент қатардағы осы заманғы қала іспетті. Онда басқа қалалардан ерекшеленетін Қошқар ата бұлағы бар. Қай мегаполис ортасында Шымкенттегідей ағып жатқан үлкен бұлақ – өзен бастауы бар. Шетелдіктер мұндай сирек табиғи жағдайды қаланың ең бірінші туристік нысаны етер еді. Ешбір құрылыс салмай, табиғи кейпінде тазалықта ұстап және күллі әлемге жарнамалап, қонақ көруге асығатын орын етуге болады.
Туристік нысанның басты құндылығы – оның табиғи, тарихи тұрғыдан қаз-қалпында сақталуында. Айталық, Ақмешіт үңгірі қасынан ғимараттар салсақ не карьер қазып топырағын алсақ, онда оның құндылығы кеми түседі, тіпті жоғалып кетуі де ғажап емес. Өзгерістерге ұшыраған туристік нысан жоғарыда айтылған сезімдерді оятудың орнына өкініш туғызса, туристер бұл жерге қайтып аяғын баспайды. Тарихи ескерткішпен қатар оның айналасындағы табиғи орта өзгермеуі тиіс. Туризмнің басты қағидасы – тамашалаушы ешбір туристік нысаннан көңілі құлазып қайтпауы тиіс.
Қазіргі заманда кез келген тарихи ескерткішті қайта бұзып, қазіргі заманғы мықты материалдармен қайта тұрғызып, алтынмен аптап, күміспен қаптап қоюымызға болады. Бірақ мұндай жағдайда ол өзінің тарихи құндылығын жоғалтады, жаңа салған құрылыс ғасырлар бойы мүжілген, күн мен жел қақтаған, ата-баба қолдарының ізі сақталған көне төл ескерткішке жетпейді, оның қасиетін азайтады, мұндай жасанды орындарға туристер бармайды, қызықпайды. Себебі турист ескерткіштен бабалардың қолынан өткенді қолымен ұстап, олардың жасағанын көзбен көріп, басқан іздерін аяғымен басқанда ғана сол бір өткен заманмен қауышқандай болады. Сол бір заман қас-қағым сәтке оралғандай сезініп, содан бір керемет әсер алуы тиіс. Ескерткішті өз кейпінде ұстаудың өзі бір ерекше мәселе. Сондықтан көне ескерткіштерде тек арнайы мамандардың – реставраторлар мен музей қызметкерлерінің, археологтардың жұмыс жүргізуіне рұқсат беріледі. Өкінішке қарай, соңғы кезде реставрациядан өткен деген ескерткіштерді көріп көңілің қалады. Байырғы ескерткіштер мұндай реставрациялардан соң «новодел» жасанды, жаңа құрылыстарға айналып кетеді. Түркістан облысының Қазығұрт ауданындағы Тұрбат ауылында ХІІ ғасырға жататын бір кесене қалдығы болған. Оның орнына жаңа құрылыс салынып, 800 жылдық байырғы құрылыстан айырылып қалдық.
Туризм деген көп бөліктен тұратын үй іспеттес. Мысалы үйдің төбесі жабылмаса немесе терезелеріне әйнек салынбаса оған жағдайы бар адам жайғаспайды. Ал турист дегеніміз – әрқашанда қалтасында ақшасы бар қазіргі заманның адамы. Оның өз еңбегімен тапқан адал ақшасына есте қалатындай, аса қызықты, кейін сол сапардан оралған соң жолдастарына тамсанып ауыз толтырып айтатындай, туристік орынға ие елге барып, демалып келгісі келетіні түсінікті. Яғни туризм дамуы үшін тек туристер көретін орындармен қатар туристік инфрақұрылым – сервис дамуы қажет. Бұл қазіргі заманғы аэропорттармен, темір және тас жолдар жүйесі, ішінде әжетханасына дейін жасақталған автобустар, көпжұлдызды қонақ үйлер, ресторандар мен асханалар, ағылшын тілінде сайрап тұрған экскурсовод-гидтер болуы тиіс. Туристерге барлық жағдай жасау – туризмнің басты мәселелерінің бірі.
Туризм дамуында жарнама рөлі де ерекше. Неліктен шетелдік туристердің басым бөлігін Франциядағы Париж, Түркиядағы Ыстанбұл мен теңіз жағалаулары, Грекиядағы Афины, Қытай мен АҚШ елдері қызықтырады? Себебі бұл елдердің тарихы мен ескерткіштері болашақ туристердің миына бала кезінен теледидар арқылы әбден құйылған. Ал біздің еліміздің керемет ескерткіштері – Ботай мен Кент, Берел обалары мен Қозы-Көрпеш кесенесі, Маңғыстаудың жерасты мешіттері, тіпті Қожа Ахмет Ясауи кесенесі туралы жоғары деңгейде түсірілген киноларымыз бар ма? Аз. Өз дәрежесінде емес. Көп жағдайда нақты ескерткіштерді көрсетудің орнына музей диарамаларын қайталап көрсетіп отырған кинолардың несі қызық? Музейлеріміздің басым көпшілігі бір инкубатордан шыққан сөрелі дүкендер сияқты. Тақырыптық-экспозициялық жоспарлары да бір-бірінен көшіріліп алғандай ұқсас. Барлық ауданда этноауыл жасай берсек, несі қызық. Әрбір туристік нысанның ерекшелігі болуы тиіс. Әрбір музейдің қайталанбас өз келбеті болуы керек.
Батыс Еуропада кез келген жағдайды пайдаланып өз ескерткіштерін жарнамалап отырады. Айталық, Париждегі қонақ- үйлерде әрбір қонаққа тарихи ескерткіштер жөнінде жазылған буклеттер тегін таратылатынын, асханаларда бір мәрте пайдаланатын қағаз салфеткаларына дейін қала ескерткіштерінің орналасу карталары мен суреттері бейнеленгені сол елдегі туристік фирмалардың насихаты мен жарнамасының қаншалықты дәрежеде дамығандығын көрсетіп тұр. Қазақстанда түсірілетін көпшілікке арналған көркем фильмдерде тарихи орындар, кесенелер, табиғи қорықтар көрсетілуі керек. Біз тарихи және табиғи жерлерімізді насихаттауымыз керек.
Расында, туризмнің пайдасын салфетка шығарушыдан бастап автобус жүргізушіге дейін, қонақүйде қызмет ететін адамдар, ресторандарды көкөніс, ет, аспен қамтамасыз ететін адамға дейін, жанармай сатушылардан диқан мен қолөнершіге дейін көреді. Сондықтан сол елдің әрбір азаматы кез келген қонаққа тарихи орындарын көрсетіп таныстыруға, жол сілтеуге әрқашан дайын тұрады, ол қаласын айнадай тазалықта ұстауға мүдделі. Осы жағдайлардан үлгі тұтарымыз, үйренеріміз көп. Оны тек көпшілік болып ортақ іс етсек, ел экономикасы мен мәдениетінің алға басатыны анық.
Гүлжанат БАЙСАРИЕВА,
Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің қызметкері
Түркістан облысы
