– Зүлфия Алтайқызы, Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін нақтылаған конвенцияның басты ерекшелігі, маңызы туралы пікіріңіз қандай?
– Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Бесінші Каспий саммитінің қорытындысы бойынша бұқаралық ақпарат құралдары үшін жасаған мәлімдемесінде Конвенцияны «Каспий конституциясы» деп атады. Бұл құжат жағалау мемлекеттері үшін ынтымақтастықтың барлық салаларында өз қатынастарын орнатуға негіз қалаушы құжат болып табылады.
Конвенция Каспий теңізінің суы, түбі, табиғи ресурстары және оның үстіндегі әуе кеңістігін қоса алғанда, оны пайдалануға қатысты жағалау мемлекеттерінің құқықтары мен міндеттемелеріне байланысты барлық мәселелер кешенін реттейді.
Су айдынын шектеу мәселелері айқындалды. 15 теңіздік миліне енетін аумақтық сулар белгіленді. Олардың сыртқы шекаралары мемлекеттік шекаралар мәртебесін алады. 10 мильдік балық аулау аймақтары аумақтық сулармен іргелес болып, онда әр мемлекеттің балық аулауға айрықша құқығы бар. Балық аулау келісілген ұлттық квоталар негізінде жүзеге асырылады. Балық аулау аймағынан тыс ортақ су аймағы сақталады. Жағалау елдерінің тулары астында жүретін кемелерге теңіздің мемлекеттік шекарасынан тыс жүзу еркіндігі беріледі.
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияның ережелерін жүзеге асыру мақсатында президенттер сыртқы істер министрліктеріне нақты міндеттерді қоюға уағдаласты. Сыртқы істер министрліктеріне Каспий теңізі мәселелері бойынша жоғары деңгейдегі жұмыс тобын құру тапсырылды. Бұл топтың жақын арадағы міндеті Каспий теңізіндегі тікелей бастапқы сызықтарын орнату әдістемесі туралы келісімді пысықтау және келісу болып табылады.
Мемлекеттер басшылары, сондай-ақ Каспий теңізіндегі сенім шаралары туралы келісімді пысықтау қажеттілігі туралы келісті. Бұл келісім аймақтағы бейбітшілік пен тұрақтылықты, орнықты дамуды қамтамасыз етудің ортақ мақсаттарына қызмет етуі тиіс.
Каспий жағалауы елдерінің президенттері жағалау мемлекеттері келіссөздер топтарының алдына Каспий теңізі биологиялық ресурстарының заңсыз кәсібіне қарсы күреске бағытталған Келісім бойынша жұмысты аяқтау туралы міндет қойды.
Саммит барысында қол қойылған маңызды құжаттар арасында Каспий жағалауының мемлекеттері арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық туралы, сондай-ақ Көлік саласындағы ынтымақтастық туралы келісімдерді атап кетуге болады.
Сонымен қатар мемлекеттік шекарамызды аумақтың тегіс периметрі шегінде айқындап алғанымыз Қазақстан үшін маңызды жайт болып табылады, яғни Конвенцияға қол қойылғанға дейін Қазақстанның құрлықтық шекаралары заңды түрде ресімделген болса, енді Конвенция Қазақстанға өз егемендігінің шегін теңізде де анықтауға мүмкіндік береді.
Біздің еліміз ашық теңіздерге және Дүниежүзілік мұхитқа қол жеткізе алмайтын ішкіқұрлықтық мемлекет. 1982 жылғы Ішкіқұрлықтық мемлекеттердің транзиттік саудасы туралы конвенциясы және 1965 жылғы теңіз құқығы жөніндегі БҰҰ конвенциясы сияқты халықаралық әмбебап құжаттар арқылы ішкіқұрлықтық мемлекеттердің Дүниежүзілік мұхит және ашық теңіздерге еркін транзит жасау құқығы анықталады. Каспий теңізінің жағалауында орналасқан барлық елдер осы конвенциялардың қатысушылары болып табылмағандықтан, бізге Дүниежүзілік мұхитқа қол жеткізу құқығын бекіту қажет болды.
Біз, яғни барлық жағалау мемлекеттері ашық теңіздер мен дүниежүзілік мұхитқа Каспий теңізінен және кері қарай бір-бірінің аумағы арқылы транзит еркіндігі бойынша келісімге қол жеткізе алдық. Су асты кабельдері мен магистральды құбырлар маршруты өтетін мемлекеттермен келісім бойынша осы елдер аумақтарында мұндай кабельдер мен құбырларды Каспий теңізінің түбінде салу мүмкіндігі әлемдік нарықтарға көмірсутегін жеткізу жолдарын әртараптандыру үшін ауқымды перспективаларға жол ашады.
– Каспий теңізінің жер қойнауын пайдалану үшін теңіздің түбін шектеу мәселесі көпшілікті толғандырып отырған жайттардың бірі. Бұл мәселе қалай реттеледі?
– Қабылданған құжатқа сәйкес, әрбір мемлекет жер қойнауын пайдалану бойынша егемендік құқықтарын өзінің түптік секторы шекараларында жүзеге асырады. Мұнда егжей-тегжейлі түсініктеме беру қажет, себебі Қазақстан бұл бағытта көрші елдермен айтарлықтай жұмыс атқарды. Қазіргі таңда Каспийдің солтүстік және орталық бөлігіндегі түбі мен қойнауы шектелген. Қазақстан Ресеймен тиісті Келісімді 1998 жылы, ал оған тіркелген Хаттаманы 2002 жылы бекітті. Қазақстан мен Әзербайжан арасындағы теңіз түбінің шектеуі 2001 жылғы Келiсiмде және 2003 жылғы оған тіркелген Хаттамада белгіленген. Сонымен қатар 2003 жылы қол қойылған Каспий теңізі түбінің шектес учаскелерін шектеу сызықтарының торабы бойынша Қазақстан – Әзербайжан – Ресей үштігінің келісімі бар. Қазақстан мен Түрікменстанның түбін делимитациялау туралы уағдаластық 2014 жылғы Келісіммен бекітілді. Түптің шектес учаскелерін шектеу сызықтары торабының аумағы Әзербайжан және Түрікменстанмен үшжақты форматта анықталған соң, біздің мемлекетіміз Каспий теңізінде жер қойнауын пайдалану бойынша егемендiк құқықтардың шегін заңды рәсімдеуді аяқтады деп айта аламыз.
– Саммитте Каспий жағалауы мемлекеттерінің басшылары тағы қандай мәселелерге назар аударды?
– Қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне де ерекше көңіл бөлінді. Тараптардың бұл жағдаяттар бойынша ұстанымдары келіссөздердің басынан бастап жақын болды. Бұл өз кезегінде экологиялық аспектілерге қатысты ережелерді тыңғылықты әрі ертерек келістіруге мүмкіндік берді. Каспий теңізінің қоршаған ортаны сақтау мәселелеріне ортақ тәсілдемелер негізінде 2003 жылы тараптар Тегеран конвенциясы деп аталатын Каспий теңізінің табиғи қоршаған ортасын қорғау туралы шектелмелі Конвенция жасады. Ақтау конвенциясына сәйкес, Каспий теңізінде биологиялық әртүрлілікті бұзатын кез келген іс-әрекетке тыйым салынады.
Сонымен қатар тараптар Каспий теңізіндегі ғылыми зерттеулерді жүзеге асыру ережелеріне келісті.
Әңгімелескен
Жолдыбай БАЗАР,
«Егемен Қазақстан»
