Тіршілік бар жерде оған кері әсерін тигізетін биотикалық факторлар, яғни зиянкестер мен аурулардың қатар жүрері табиғи заңдылық. Қазіргі кезде еліміздің көптеген елді мекендерінде, сонымен қатар Астана қаласының да жасыл желектерін зиянкестерден қорғауда химиялық өңдеудің кемшіліктері ескерілмейді. Өңдеу барысында алғашқы кезде зиянкестер жойылып жақсы нәтиже көрсеткенімен, кейінірек оның жасырын зияны орын ала бастайды. Мәселен, қайталап өңдеуден соң аз уақытта кейбір зиянкестердің (кене, өсімдік биттері т.б.) қолданылған инсектицидтерге бейімделу үрдісі жүріп, төзімділіктері артады.
Сондықтан орманды зиянды ағзалардан қорғау шаралары ғылыми тұрғыдан негізделген болуы тиіс. Бұл ретте жыл бойына жүйелі түрде зиян келтірудің алдын алу шаралары мен жасыл желектердің орманпатологиялық мониторингісі жүргізілуі, зиянкестердің популяциясы бақылануы, онымен күресу әдістері (биологиялық), карантиндік және басқа шаралары кешенді атқарылуы қажет. Басымдық химиялық өңдеуге берілсе де, қолданылатын инсектицид бірінші кезекте адамға, қоршаған ортаға, жан-жануарлар әлеміне, сонымен қатар пайдалы фаунаға қауіпсіз болу керек. Бірақ өкінішке қарай, мұндай инсектицидтер мүлдем жоқтың қасы.
Инсектицидтерді пайдаланғанда аз уақытта зиянкестердің жаппай азаюы байқалғанымен, сондай-ақ оңай және көрнекі болып көрінгенімен, олардың табиғи жауларын (энтомофагтар) жойып, қалған популяциясының көбеюіне мүмкіндік туғызады да химиялық өңдеуді қайта жалғастыруды қажет етеді. Қайта-қайта және есепсіз өңдеу, зиянды ағзалардың инсектицидке деген төзімділігін қалыптастырып, экономикалық және биологиялық тұрғыдан тиімсіз етеді. Сонымен қатар екінші дәрежедегі зиянкестер қатарының табиғи жаулары жойылғаннан соң, олар негізгі қатарға шығады да көп мөлшерде химиялық препараттармен өңдеуді талап етеді.
Біздің зерттеулеріміз бен кейбір ақпараттар бойынша, мұндай қарқындағы химиялық өңдеуді пайдалану, инсектицидтерге зиянкестердің тұрақтылығын қалыптастыратындығы, нәтижесінде Астана жасыл белдеуінде кездесетін екінші дәрежедегі зиянкестердің жаппай көбеюіне қолайлы жағдай жасалатындығы байқалды. Мұндай жағдайда жапырақ және қылқан кеміргіш зиянкес бунақденелілер санының артуы ағаштардың жапырақтарын жеп, жалаңаштап, әлсіретіп, аурулар мен дің зиянкестеріне қолайлы жағдай туғызады. Соның салдарынан екпе ағаштардың біраз бөліктерінің мүлдем қурап кетуіне соқтырады.
Қазіргі кезде пестицидтерді шамадан тыс қолданып, бүрку барысында қоршаған ортаның ластануы (су қоймаларының, топырақ, ауа) және пестицид қалдықтарының адам ағзасында қалып қоюы (әртүрлі онкологиялық және аллергиялық, бедеулік және т.б. аурулар тудырады), сонымен қатар жануарлар мен өсімдік әлемінің азуы байқалуда. Демек пестицидтерді қолдану кезіндегі келеңсіз нәтижелер ескеріліп, оны ең соңғы шара ретінде пайдалану қажет. Бұл зиянкестерге қарсы қорғаудың кешенді жүйесін, яғни экологиялық қауіпсіз биологиялық әдісті басымдықпен қолдану мәселесін өзекті етеді.
Осы орайда Ж.Жиембаев атындағы Қазақ өсімдік қорғау және карантин ғылыми-зерттеу институтының ғылыми қызметкерлері 2016 жылдан бастап «Жасыл аймақ» республикалық мемлекеттік кәсіпорнының мамандарымен бірлесе отырып, Астана орманында өсіріліп жатқан ағаштың 60-тан астам түрі мен ағаштардың тұрақты плантациясындағы саны 50 мың дана ағашты-бұталы 62 түрлі тұқымдықтарға кешенді қорғау шараларын әзірлеуде.
Аймақ екпелерінде марал, бұлан, елік, суыр, дала қарсағы, ондатр, қоян және кіші тышқандар мекендейді. Мұнымен қоса, балқарағай торғайы, сұр шіл, сұр сандуғаш, көк қарға, жасымық, шиқылдақ, мәскеу торғайы тәрізді қанаттылар да кездеседі. Қалыптасқан дәстүр бойынша 2017 жылы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен олардың қатары тағы да 150 қырғауылмен толықты. Аталған іс-шаралар арқылы зиянкестер ошағына жол бермеу, қоршаған ортаны ластамау мүмкіндіктері мен биологиялық қорғау тәсілдеріне баса назар аударылуы тиіс.
Біздің институт ғалымдары пестицидтерді пайдаланудың кері әсерін жете түсіне отырып, өсімдік қорғаудың экологиялық қауіпсіз әдістерін жасауды мақсат етуде. Мәселен, ғылыми қолдау мен дер кезінде атқарылған қорғау шараларына байланысты бүгінде Астана жасыл белдеуінің, жалпы орман алқабының орманпатологиялық жағдайы ағымдағы жылы өткен жылдармен салыстырғанда әлдеқайда жақсара түсті.
18 жылдың ішінде жасыл белдеудің көлемі Бурабай ұлттық паркімен теңескендігін ескерсек, ғылым мен тәжірибе ұштасқан орман алқабының көлемі дәл осы қарқынмен өссе, келер жылы Бурабайға дейін жалғасып, одан әрі Павлодар, Қарағанды және Қостанай өңірлеріне де бойлары сөзсіз.
Қазіргі кезде институт Қазақстанда жаппай өндірілетін және кең қолданыс тауып отырған ауыл шаруашылығы өндірісінде, сонымен қатар елді мекендердің ішінде және айналасына егілген орман-парктерін зиянкес бунақденелілерден биологиялық қорғау мақсатында биопрепараттар мен био-агенттерді қолдануды насихаттауда. Бұл биоәдісті дамытып, қорғау шараларын экологияландыру, тұрғындардың денсаулығын және қоршаған ортаны сақтауда таптырмас тәсіл.
«Адамзаттың табиғатсыз күні жоқ, табиғаттың оған айтар тілі жоқ», дегендей, Жер-Анамен тілдесіп, Қазақстанның барлық аумағын жасыл белдеулеп, облыстар мен аудандардың аралықтарында ашық жатқан алаңдарды жасыл алқаппен жайқалту − біздің басты борышымыз!
Нұржан МҰХАМЕДИЕВ,
Қазақ өсімдік қорғау және карантин ғылыми-зерттеу институтының орман және жасыл желектерді қорғау секторының жетекшісі,
Гүлназ МЕҢДІБАЕВА,
орман және жасыл желектерді қорғау секторының ғылыми қызметкері
