Тәуелсіздік ата-бабаларымыздың ғасырлар бойғы арманы болатын. Дегенмен, олар қаншама тәуелсіз мемлекет құру жолында жанын құрбан етіп, бастарын бәйгеге тіккендерімен, уақыт талабы асқақ ойларды жүзеге асырмай келген еді.
Мемлекеттік қалыптасу, Конституция қабылдаудың қиын жолын тек біз ғана емес, өзге елдер де бастарынан өткізді. Біздер этнос ретінде осынау сындарлы қалыптасу, даму жолынан абыроймен өттік. Қазақ қоғамы елдікті түрлі әдіс-тәсілдермен жетілдіре отырып, бірлік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ететін мемлекеттіліктің белгілерін жасақтауда тарихи мүмкіншілікті тиімді пайдалана білді.
Ата-бабаларымыз құрған құқықтық қоғам заманауи түсініктегі мемлекет ұғымына сай келмесе де, басқарудың сол түрі олардың еркін және тәуелсіз орта қалыптастыруға деген ұмтылысының куәсі екені анық.
Тарихқа зер салсақ, сол кездің озық ойлы азаматтары Керей мен Жәнібек бабаларымыз 1465 жылы алғаш Қазақ хандығын құрып, мемлекет функцияларын өздеріне жүктеп, елдің жан-жақты дамып, өсіп-өрбуіне қамқоршы болған. Ал олардың ізбасарлары ішкі қайшылықтарды ақылмен шеше отырып, сыртқы жаулармен, әсіресе жоңғарлармен жан берісіп, жан алысқан, адам төзгісіз арпалыста елді қорғап, сырттан төнген қатерді жеңіп, ұрпақтарына жарқын жол көрсетіп, тәуелсіз ел болуға өлшеусіз еңбек сіңірді.
Қазақ елінің Автономиялы Республика мәртебесіндегі Конституциясы 1926 жылы 18 ақпанда қабылданып, оның нормалары саяси жүйе мен қоғамның ағымына сәйкес дамып, өзгеріп отырды.
Алашорда арыстары қол жеткізе алмаған арманның орындалуына Кеңес Одағының ыдырауы себебін тигізіп, мемлекетіміздің егемендігін жариялаудың мүмкіндігі туды. 1991 жылы 16 желтоқсанда еліміздің тәуелсіздігі туралы дүние жүзіне жар салып, екі жыл өткен соң, тәуелсіз Қазақстанның алғаш Конституциясын қабылдап, Қазақстан Республикасының Президенті Мемлекет басшысы деп танылған күн бүгінде тарихымыздың ең жарқын тарауына айналды.
Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Ата Заңын әзірлеушілердің бірі, академик Сұлтан Сартаев ондағы конституциялық нормалардың жедел, қысқа уақытта енгізілу себебін мемлекет пен азаматтардың қарым-қатынас сипатын өзгерту, мемлекет егемендігін бекіте түсудің қажеттілігімен түсіндіреді. Өйткені сол кезеңде бір қоғамдық жүйеден екіншісіне ауысу барысында бұрынғы ел билігіндегі консервативті күштер өз орнын босатып беруге ашық қарсылық білдіріп жатқан уақыт еді.
Сол кездегі қоғамның белсенді мүшелерінің қолдауымен жүзеге асқан, тәуелсіз даму жолы, қазіргі Конституцияның шынайы жағдайын көрсетіп отыр. Қоғамдағы өзгерістер сол Ата Заң негізінде іске асуда. Тәуелсіздік алған жылдар ішінде қоғамымыздың басым бөлігінің әл-ауқаты жақсарғаны көрер көзге бірден байқалады.
Жалпы, Конституцияда мемлекеттік биліктің жүзеге асырылуы, азаматтың, тұлғаның қоғамдағы орнын нақтылау механизмдері белгіленген. Халқымыздың бостандықты, теңдік пен келісімді қолдайтыны Ата Заңның кіріспе бөлімінде-ақ көрініс тапқан. Конституция қоғам мен мемлекет алдына жаңа міндеттер жүктейтіні ақиқат.
Біз өз іс-тәжірибемізде азаматтарымыздың ел заңдарын жаман деп шағымданғанын ешқашан естіген де, көрген де емеспіз. Қылмыстық қудалау тұйығына кірген адамдар көбіне құқық қорғау органдарының қызметіне шағым айтады. Олар жауапты лауазым иелерінің процессуалдық талаптарды анықталған тәртіп бойынша орындамауларына наразылығын білдіреді. Мәселен, тергеу барысында заңсыз әдіспен алынған дәлелдердің заңдық күші болмайтыны, кінәлі емес болуы мүмкін деген ойдың өзін сезіктінің пайдасына жарату сияқты конституциялық қағидаттар сақтала бермейді.
Осындай жайттар құқықтық нигилизм мен құқықтың құнсыздануын көрсетеді. Мұны қоғам мүшелері де көріп отыр. Олар конституциялық нормаларды назарға алмауды, өкілетті адам мен құқық қорғау органдарының азаматты қорғамауын қалыпты жайт деп қабылдауға бой үйрете бастайды.
Қоғам мүшелеріне құқықтық көмек көрсету барысында Конституция мен заң нормаларын сақтамау жайттарының кездесетініне куә болып жүрміз. Құқық қорғау органдары заңмен бекітілген процессуалды нормаларды әр уақытта сақтамайды, нәтижесінде сезіктінің кінәсі туралы деректер заңсыз әдістермен жиналады. Ал бақылаушы орган бұл заң бұзушылықтарға көз жұма қарайды. Оған қоса, «қағаз толтыру» арқылы дәлел жинау әдетке айналып бара жатқан секілді. Осындай жағдайлар Конституцияның кейбір нормаларына өзгеріс енгізуге мәжбүр етті. Нәтижесінде қадағалаушы органның бірқатар өкілеттіліктері сот саласына берілді.
Әйтсе де мемлекеттің азаматтарды қорғау немесе конституциялық құқықтарын сақтау механизмдері жоқ деп айтуға да болмас. Ол бар. Алайда шағымданушы өз құқықтарының бұзылуына орай берген сауалына алатын жауабының мазмұны сол органға деген наразылықты туындатады. Себебі сол бір жапырақ қағазда шенеунікке ғана түсінікті тілде, «жауап беріп құтылсам болды» деген оймен жауап беріледі. Ал сол қабылдаған шешімдерді түсіну үшін адамдар не жазғанын ұғындырып беруін сұрап, сотқа қайтадан өтініш түсіруге мәжбүр болған жайттардың орын алғаны бүгінде ашық айтылып жүрген ащы шындық.
Бас прокурордың баспасөзде жарияланған сұхбатында Жоғарғы сот шешімімен 269 сот үкімі өзгертіліп, прокурордың наразылығымен 12 сотталушының ақталып шығуы туралы деректер қылмыстық қудалауды жүзеге асыру барысында жіберіліп келген кемшіліктердің әлі де аз еместігін көрсетеді. Кейбір мемлекеттік органдардың бюрократтық аппаратқа айналып, негізгі міндеттерінен ауытқып кеткені де құпия емес. Олар азаматтармен қарым-қатынасын оңтайландырып, мәселені дауға ұластырмай шешу орнына, мемлекеттік ғимараттар айналасына адам өтпес дуалдар салып, қоршауларды жетілдірумен әлек. Олар мұны экстремистерден қорғану мақсатында орнатамыз дегенімен, лаңкестермен тікелей айналысатын орган қызметкерлерінің айқай-шусыз-ақ осы бағытта көп істі тындырып жүргендерінен бейхабар болса керек.
Құқық қорғау органдары арызданушының мәселесін нақты шешудің орнына бюрократиялық нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауға машықтанып алғаны да жұрт аузында жүр. Сол актілерде қойылатын талаптардың бірқатары іс жүзінде еліміздің заңдарына қайшы келіп жатады.
Дегенмен, қолдан жасалған кедергілер мен туындаған мәселелерге қарамастан, азаматтық қоғам Конституциямен бірге дамып, өмір сүруде, заң талабын орындау ережеге айналып келеді.
Сайып келгенде Конституциямыз барша халықтың тең құқықтық дәрежесін қамтамасыз етіп қана қоймай, бостандықтары мен құқықтарына кепіл болуда. Лайым, осылай болғай. Қоғам мүшелерінің оған күдіксіз сеніммен қарайтынына кәміл сенемін.
Осы сәтті пайдаланып, байтақ даламызды – Ұлы Дала елін Отаным деп ұғатын әр азаматымызды Қазақстан Республикасының Конституциясы күні мерекесімен құттықтаймын. Барлығына денсаулық, бақ-береке тілеймін!
Тельман ӘЛЕНОВ,
Астана қаласы адвокаттар алқасының мүшесі
