Аталған қор 1993 жылы Арал теңізін құтқару, Арал аймағын экологиялық сауықтыру жөніндегі бірлескен іс-қимылдарды, бағдарламалар мен жобаларды іске асыру мақсатында Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан және Өзбекстан басшыларының бірлескен шешімімен құрылған болатын.
Бүгінде бұл ұйым XX ғасырдың ірі апаты деп мойындалған Арал теңізі проблемасының салдарын жою жөніндегі Орталық Азия мемлекеттерінің күш-жігерін үйлестірудің ықпалды құралына айналып үлгерді. Оның үстіне БҰҰ Бас Ассамблеясының 63-ші сессиясында Халықаралық Аралды құтқару қорына бақылаушы мәртебесін беретін қарар қабылданды, бұл құжат оның халықаралық ұйым ретіндегі рөлінің артқанын айғақтайды.
2009 жылы Халықаралық Аралды құтқару қорының Алматыда өткен саммитінде Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанның Сырдария өзенінің өткізу қабілетін күшейтуге және Солтүстік Аралды сумен көбірек қамтамасыз етуге бағытталған «Сырдария өзенінің арнасын және Арал теңізінің солтүстік бөлігін реттеу» жобасының бірінші кезеңін аяқтағаны жөнінде хабардар ете келе, Қазақстан әлемдік экономикалық дағдарысқа қарамастан, жоспарланған жұмыстарды тоқтатпауға ниетті екендігін айтқан болатын. Бүгінде аталған жұмыстың үшінші кезеңіне аяқ бастық.
Міне, биыл аталған қордың құрылғанына 25 жыл, ал Алматы саммитінің өткеніне де тоғыз жылдан асты.
Қазақстан тарапынан осы уақыт аралығында қыруар іс атқарылды. Сырдария өзенінің ең төменгі ағысында орналасқан әрі сумен қамту проблемасын сезінетін Қазақстан осы мәселелерді өңірдегі барлық мемлекеттермен бірлесіп келісілген су саясатын жүргізудің арқасында ғана табысты шешуге болатынын терең түсінеді. Арнасы кепкен Аралдың экологиялық зардабын көбірек тартып отырған да біздің тарап.
Халықаралық Аралды құтқару қоры жұмыс жүргізіп келген жылдар ішінде Арал төңірегін экологиялық тұрғыдан сауықтыру және әлеуметтік-экономикалық проблемаларын шешу жөніндегі көптеген бағдарламалар жүзеге асырылды. Қазақстан Дүниежүзілік банктің қолдауымен теңіздің солтүстік бөлігін қалпына келтірді.
Мемлекет тарапынан да бөлінген қомақты қаражаттың арқасында теңіздің солтүстік бөлігі Арал қаласына жақындап, жергілікті халықтың тұрмысын жақсартуға оң ықпалын тигізді, балық аулауға, жұмыс орындарын құруға мүмкіндік берді. Ең бастысы, теңіз тартылған соң нәпақасынан айырылып, тұзды шаңнан қашқан жұрт Аралға қайта оралып, ата қоныстарында ата кәсібін жалғастыруға мүмкіндік алды. Арал теңізінің құрғаған табанында 2008 жылдан бері ауданы 56,5 мың гектар жерге сексеуіл егу жұмысы жүргізілгенін де айта кету керек.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында елдегі экологиялық ахуалға Аралдың жайын қатыстыра отырып ерекше мән берген болатын.
«Тек өткен ғасырдың ортасында, небәрі бірнеше жыл ішінде миллиондаған гектар даламыз аяусыз жыртылды. Бағзы замандардан бері ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келген ұлттық прагматизм санаулы жылда адам танымастай өзгеріп, аста-төк ысырапшылдыққа ұласты. Соның кесірінен Жер-Ана жаратылғаннан бері шөбінің басы тұлпарлардың тұяғымен ғана тапталған даланың барлық құнары құрдымға кетті. Түгін тартсаң майы шығатын мыңдаған гектар миялы жерлеріміз экологиялық апат аймақтарына, Арал теңізі аңқасы кепкен қу медиен шөлге айналды. Осының бәрі – жерге аса немқұрайлы қараудың ащы мысалы», деген еді Елбасы.
Арал теңізінің тартылуы, тіпті құрдымға кетуінің себеп-салдары талай айтылды, жазылды. Тіпті Қазақстан ғарышкері Айдын Айымбетов ғарышқа сапарында Арал теңізін суретке түсіріп, кесапаттың ғаламдық ауқымын да айтып берген еді.
«Жалпы, ғарыштан қарасақ, Арал теңізі қандай үлкен теңіз болғанын байқаймыз. Бірақ дәл қазіргі жағдайын айтсам, теңіздің суы тартылып, сор топырақ құммен араласып, елді мекендер мен құнарлы жерлерге жақындап келеді. Ғарыштан Арал теңізінің қаншалықты көп тартылғаны анық көрініп тұр», деген болатын ғарышкер.
Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарынан бастап теңіз деңгейі төмендей, кей алқаптары сортаңға айналды. Өйткені Аралға құятын өзен бойына халық тығыз қоныстана бастап, суды көп мөлшерде қажет ететін шаруашылыққа ден қойған болатын. Аралдың түбіне жеткен мақта мен күріш шаруашылығы екендігін ғалымдар әлдеқашан дәлелдеп қойды. Сөйтіп КСРО-ға қарасты ішкі су қоймаларынан ауланатын балықтың 13 процентін беріп отырған Арал теңізі құрдымға кете бастады. Бір кездері дүркіреген балық шаруашылығы жойылып, алып кемелер қайраңда қайырлап қалды. Сондай-ақ теңіз аумағынан ауланатын аңдардың да қарасы кеміді. Ал теңіз айналасындағы бірегей өсімдіктер тамырынан қурап, айналаны тұзды құм басты. Бір сөзбен айтқанда, кеңестік шаруашылық жүргізудің қасіретінен табиғаттың тепе-теңдігі бұзылып, Арал қасіреті нағыз апатқа айналған-ды.
Сөздің шыны керек, Арал теңізінің мәселесі біздің өңірге, сондай-ақ Халықаралық қор құрған мемлекеттерге ғана емес, бүкіл әлемге қатер төндіріп отырғаны рас. Тіпті, экологиялық апаттың деңгейі жаныңды түршіктіреді. Дәлел ретінде айтар болсақ, теңіздің тартылуы салдарынан жыл сайын 75 миллион тоннаға дейін шаң мен улы тұзды жел көтеріп, оның тозаңы қазірдің өзінде Еуропа мен Антарктидадан табылуда. Міне, халықаралық қоғамдастық осы үшін де алаңдайды.
Әлбетте, тастың ауырлығы алдымен түскен жеріне ғана сезіледі. Осы орайда Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан және Өзбекстан мемлекеттерінің де Арал зардабын тартып отырғандығына ешқандай талас жоқ. Алайда соңғы 10 жылдың көлемінде Аралға қатысты осынау ұйымның жұмысы саябырсып, құрылтайшы мемлекеттер іштен тынып жатты.
Сайып келгенде, Түрікменбашыдағы мерейтойлық саммитте Аралдың тағдыры аймақ тағдыры ауқымынан әлдеқашан шығып кеткендігін тараптар талассыз мойындап, атқарылған істерге қорытынды жасап, Аралды құтқару қорының жұмысын жандандыруға келісіп, болашақтағы жоспарларымен бөлісуі тиіс.
Сөздің орайы келгенде айта кету керек, күні кеше Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін анықтауда көршілес мемлекеттердің ортақ мәмілеге келіп, ауызбіршілік танытқаны әлемге үлгі болды. Ал Арал теңізіне байланысты қауіпсіздікпен, қорғаныспен ұштасатын қиындық жоқ. Бастысы – экология, елдің саулығы және содан соң ғана экономика. Бір аймақтағы бауырлас мемлекеттердің бұл мәселеде де ортақ шешімге келері күмән тудырмайды.
Серік ӘБДІБЕК,
«Егемен Қазақстан»
