Қазақстан Конституциясы, демократияның ең жақсы идеяларын қамти келе, адам құқықтары мен бостандықтарын алға қойды. Демократиялық мемлекет ретінде Қазақстан бүгінгі күні өзін құқықтық һәм әлеуметтік мемлекет ретінде де көрсете білді.
Кез келген мемлекеттің қалыптасуы – көптеген онжылдықтарды, тіпті жүздеген жылды қамтитын үдеріс. Қазақ мемлекеттілігінің көп ғасырлық тарихы бар. Оның қалыптасқан көне көшпелі және жартылай көшпелі мәдениеті халықтың салт-дәстүрлер өмірінің негізі болып қаланды. Тарих сахнасында қазақ мемлекетінің пайда болуынан кейін екі ғасырдан соң алғашқы кодификациялық санаттағы заң жинағы – «Жеті жарғы» деп танылған конституциялық құжаты қалыптасып шықты. Онда мәдениет, өмір салты, халықтың этникалық өмірі, мемлекеттің орналасуының географиялық ерекшелігі және халық бірлігінің қағидалары ескерілді. XVII ғасырда бүкіл қазақ қоғамның «Жеті жарғы» нормаларын мойындалуымен қазақ қоғамындағы құқықтық қарым-қатынастарды реттейтін бастама конституция қабылданды. «Жеті жарғы» заңдарының жинағы әкімшілік, қылмыстық және азаматтық бөлімдерден тұрды.
ХVІІ-ХХ ғғ. аралығы қазақ мемлекеттілігінің тарихында ең ауыр және күрделі кезеңдердің бірі болды және маңыздырақ екі қауіпті туындатты. Бірінші қауіпті – «ойраттық фактор» әкелді, себебі қазақ халқы геноцидтің шегіне жетті. Кейбір есептеулер бойынша, халықтың шамамен 40 пайызы «ақтабан шұбырынды жылдары» жойылды. Екіншісі, Қазақ хандығының алдында қуатты көршілері төндірген қауіп тұрды. Цин империясы тарапынан Жоңғар хандығының күйреуге ұшырағанынан кейін «қытайлық фактор» пайда болды. Қазан, Астрахань және Сібір хандығын жаулап алғаннан кейін Қазақстанның батыс және солтүстік шекараларына Ресей патшалығы өңмендеп жақындады. Сперанскийдің Жарғысының іске асырылуы өз жерінде «бұратаналар» деп аталған қазақтардың мүдделеріне мүлдем қарсы әрекет етті. Патшалық үкіметтің аймақтың әкімшілік-аумақтық құрылымына қатысты қабылдаған келесі актісі Орынбор генерал-губернаторы П.К.Эссен әзірлеген және 1824 жылы Азия комитетімен бекітілген Жарғы болды. Ол Жарғы да қазақ халқына қарсы бағытталған болатын. Патшалық әкімшіліктің отаршылдық саясаты қысқа мерзімде қазақ даласындағы саяси билікті трансформациялауға әкелді.
Біз хан Абылай, Сырым Датұлы, Қаратай сұлтан, Қайыпқали Есімов, Исатай Тайманов, Махамбет Өтемісұлы, Жоламан Тіленшіұлы, Кенесары Қасымұлы, Жанқожа батыр, Есет батыр... секілді Қазақстанды отаршылдық экспансиясынан азат ету үшін күрескен және қазақ мемлекеттілігін қайта жандандыру үшін өз өмірін құрбан еткен аты аңызға айналған тұлғаларды қастер тұтамыз.
Қазақ мемлекеттілігінің және конституционализмнің жолын зерделеуде «Алаш» саяси партиясының қызметінен аттап өтуге болмайды. Бүкілқазақтық съезд алғаш рет мемлекеттілікті қайта құру, қазақ аймақтарының автономиясы мәселелерін көтерді. Съезд құжаттарында жер иеліктерін басқару, құқық қорғау, сот жүйесі, білім, дін, әйел мәселесі, қазақ саяси партиясының Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына дайындық мәселелері де көрініс тапты. «Алаш» қозғалысы ұлттық-демократиялық күштердің соңғы бекінісіне айналды. Бұл күш сол заманның тарихи себептеріне байланысты туындаған жағдайлар шеңберінде отаршылдық саясаттан көп азап шеккен қазақ халқы мен қоғамын бір идеямен – мемлекеттілік идеясымен біріктіруге ұмтылды. Алайда Алаш қозғалысы мен партиясынан өрістеп шыққан Алашорда үкіметінің «батыстық» демократиялық үлгіде қазақ мемлекеттілігін қалпына келтіру мақсаты орындалмады. Болашаққа жарқын өмірдің жасампаз идеяларын қалдырған Алашорда үкіметі 1919 жылдың соңында тарих қойнауына кетті.
Қазақ халқының бетке ұстар өкілдері ауытқу, күмән және түңілудің драмалық жолынан өтті. Бірақ ұлттық-демократиялық интеллигенция тағдырының ең үлкен трагедиясы – оның басым бөлігі сол репрессивтік машинаның «ауызына» түсіп, олардың тікелей немесе жанама түрде пайда болғанына жәрдемдескенінде.
Біз көп жағдайда, конституционализмді кеңес дәуірімен байланыстырамыз. Алдыңғы конституциялар болған кезде Қазақстанда шынайы конституционализм болды ма? КСРО қалыптасқан сәттен бастап, мемлекеттік ұйымның іргелі қағидасы – бірыңғай одақтық мемлекет ұғымы болды. 1924 жылғы Конституцияға сəйкес республикалардың егемендігі Одақ құзыретіне кіретін көлемде жəне арнайы тақырыппен шектелді (3-бап). Осындай ереже 1936 жылғы 5 желтоқсанда VІІІ Бүкілодақтық Кеңестер съезі қабылдаған КСРО-ның жаңартылған Конституциясында да қамтылды. Ал 1977 жылғы Конституцияда республикалардың егемендігі туралы ештеңе айтылмаған. Тиісті бап КСРО Конституциясына жатқызылған мәселелерде ғана, яғни республикалардың өз аумағында мемлекеттік билікті өз бетінше жүзеге асыру құқығы туралы көрінісімен шектелген. Мәселен, Кеңес Социалистік Республикалар Одағының 1924 жылғы Конституциясында Одаққа жүктелген мәселелер бойынша мақала 24 тармақ болса, 1936 жылдардағы Негізгі Заңның тиісті мақаласы – 23 ал 1977 жылғы Конституцияда мәселелердің тізімі 12 тармаққа дейін қысқарды. Кеңестік кезеңнің конституциялық тәжірибесі қатаң орталықтандыру үдерісімен сипатталады. 1936 және 1977 жылдарғы КСРО-ның Конституциясы декларативті және жалған болды. Олардың басты мақсаты социалистік жүйенің артықшылықтарын, оның жетістіктерін насихаттауда болды. Мемлекеттік және қоғамдық өмірді нақты құқықтық реттеу мәселесі Конституциямен немесе тіпті заң актілерімен де жүзеге асырылмады. Олардың көбі тек ресми түрде қолдануға арналған мемлекеттік және ведомстволық нормативтік актілермен орындалды және көп жағдайда тек «қызметтік қолданыс» сипатымен белгіленді.
Кеңес өкіметінің конституциялық тәжірибесінде Одақ территориясы мен одақтық республикалардың территориялары мәселелері өзінше анықталды. 1924 және 1936 жылдарғы КСРО-ның Конституциясы одақтық республикалар арасындағы шекараларды өзгертуге оның келісімінсіз (6-бап және 18-бап) жол бермейтін ережемен шектеліп, тек Одақтың сыртқы шекаралары туралы және одақтық республикалар аумағын өзгерту өкілеттілігі бар КСРО Жоғарғы Кеңесі туралы сөз етіледі.
Алайда 1977 жылғы КСРО-ның Конституциясы Одақтық республикалардың территорияларын қамтитын Одақ территориясының біртұтастығын жариялады (75-бап). Одақтық орталықтың келісімінсіз өзгертілуі мүмкін болмады (78-бап). Одақтық республикалар арасындағы шекара тиісті республикалардың өзара келісімі бойынша КСРО-ның бекітуімен өзгертілуі мүмкін. Демек, КСРО-ның соңғы Конституциясы екі территориялық үстемдікті – КСРО мен Одақ Республикасын орнатты. Бірақ бұл тәсіл сөзсіз қарама-қайшылықтарды тудырды.
Белгілі болғандай, 1937 және 1978 жылдарғы Қазақ КСР Конституциясы құрылымында КСРО-ның тиісті Конституцияларының құрылымы толығымен қайталанды. Сонымен қатар 1978 жылғы Конституцияда Қазақ КСР құзыретіне жататын мәселелердің тізбесі 1936 жылғы Конституциямен салыстырғанда айтарлықтай қысқарды, бұл тағы да қатаң орталықтандыру үдерісін көрсетеді. 1937 жылғы Негізгі Заңмен салыстырғанда, 1978 жылы қабылданған Қазақ КСР-нің Конституциясы республикадағы ең жоғарғы мемлекеттік басқару органдарының конституциялық құзыреттіліктерін екі есе азайтты. Егер Одақтық республикалар арасындағы шекаралардағы өзгерістерді мақұлдау, жергілікті халықтың пікірін жоққа шығаратын Одақтық орталыққа жататын болса, онда республика Конституциясының қандай халықтық сипатын айтуға болады? Бірқатар оңтүстік өлкелер Қазақстан құрамынан Өзбекстанға, батысында Челябі облысына және т.б. көшуі Одақтық орталықтың ешкіммен санаспайтынын көрсетті. Қазақ жерінде ең қауіпті ядролық сынақ полигонын орналастырған Кеңес өкіметі бүкіл халықтың өміріне қауіп төндірді. Бір сөзбен айтқанда, Конституциялық заңдылық пен адамгершілік қағидаттары жайына қалды. 1978 жылғы Қазақ КСР-нің Конституциясының жұмыс үдерісі 1993 жылы Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті алғашқы Конституциясын қабылдағанға дейін жалғасты.
Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы Декларация – тәуелсіздік үшін күрестің ғасырлар бойғы заңды нәтижесі. «Фактіден заңға көшу» – Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны осылай сипаттауға болады. Бұл Қазақстанның егемен мемлекет ретінде мәртебесін растайтын және оның мемлекеттілігін жандандыруға зор ынта тудырды. Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы Декларация негізінен республиканың бүкіл халқының атынан жүзеге асырылған ішкі егемендікті жариялау және оның басты нысаны – кез келген ұлт өкілдерінің саяси үдерістерге және өз мәдениетін дамытуға қатысу құқығы. 1991 жылғы желтоқсанда жарияланған «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы Қазақстанның өзін-өзі сыртқы анықтау формуласына сәйкес келеді.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларация бастап берген конституциялық үдерістің белгілі бір кезеңі ғана болды. Декларацияда «жаңа Конституцияны, егемен мемлекет ретінде республиканың мәртебесін жүзеге асыратын заңнамалық актілерді әзірлеудің негізі» деген ереже қамтылған. Бұл ереже Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуын жеделдетті. Декларация негізінде Қазақстан Республикасының бірінші және екінші конституциялары түзілді. Посткеңестік кезеңдегі Қазақстанның конституциялық дамуына тән ерекшелік, онда «өрістеуші немесе қалыптасушы конституционализм» элементінің болуы. Оның мағынасын конституциялық құрылыстың сол кезеңде орын алған саяси және әлеуметтік-экономикалық шынайылыққа біртіндеп бейімделуі үдерісінде тұжырымдаймыз.
1993 және 1995 жылдардағы Қазақстан Республикасы Конституциясының мәтіндерін салыстырмалы талдау нәтижесі Қазақстанның конституциялық заңнамасы мемлекеттік-құқықтық дамудың үздіксіздігі қағидаттарынан шығатындығын көрсетеді. Бірақ екі Негізгі Заң арасындағы айырмашылықтар едәуір, олар негізінен құрылымдық-мазмұндық түзілімінде. «Конституцияны қабылдауға болады, ең қиын нәрсе – адамдарды соған сәйкес өмір сүруге мәжбүрлеу», – дейді француз философы Т.Карлейль. Құқықтық сипатынан басқа, Конституция маңызды әлеуметтік-саяси мәнге ие. Оның әлеуметтік-саяси мағынасы мемлекеттің де, қоғамның да одан әрі дамуы үшін құқықтық негізді қалыптастыруында. Бұл тұрғыда, тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Конституциялары әлеуметтік мүдделердің жиынтығы мен саяси күштердің теңгерімін көрсететін идеологиялық бағдарлануы тым әсерлі болуы назардан тыс қалмады.
Конституция – бұл шынайылыққа және уақыттың өзгеруіне сезімталдықпен жауап беретін тірі орган. Ол негізгі жалпыадамзаттық және демократиялық құндылықтарды бекітеді. 2007 жылы қабылданған Негізгі Заңға енгізілген түзетулер конституционализмнің жаңа кезеңінің бастауы болды. Тағы бір маңызды мәселе – саяси жүйені ырықтандыру, транспаренттілік пен ашықтық деңгейін арттыру қажеттілігі. Мемлекет пен қоғамды реформалау үдерісінде ел билігі біртіндеп жүзеге асыру қағидаттарын, саяси реформаларды кезең-кезеңмен жүзеге асыруды, сондай-ақ ілгері экономикалық өзгерістер басымдығын берік ұстануда.
Мемлекеттiк мереке – Қазақстан Республикасының Конституция күнi біздің мемлекеттіліктің барлық белгiлерi бар егемен мемлекет ретiнде қалыптасып, әлемдік қоғамдастықта айқын танылғандығымыздың айшықты факторы. Қазақстандағы тағдыршешті өзгерістердің нәтижесі қазіргі заманғы конституционализм, демократиялық мемлекеттілік, ашық азаматтық қоғам, толығымен жаңа экономикалық жүйе, тәуелсіз елімізді одан әрі нығайту және ырықтандыру саясаты болды.
Ерлан АРЫН,
профессор, экономика ғылымдарының докторы