– Қайрат Әбдіразақұлы, Конституциялық Кеңестің ел аумағында алар орны мен атқарар қызметінің мән-маңызы өте жоғары. Өйткені Конституциялық Кеңестің басты тағайыны – Қазақстанда Негізгі Заңның тікелей қолданылуы принципін орнықтыру, құқықтық жүйеге конституциялық құндылықтарды сіңіру, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды күшейту. Бұл қалай қамтамасыз етіледі?
– Алдымен айтарым, Конституциялық Кеңес басты мақсат құқық үстемдігі деп айқындаған Мемлекет басшысының дәйекті ұстанымын толығымен қолдайды. Ал Елбасымыз «Халық – биліктің қайнар көзі, Конституция – көптің киелі сөзі» деген болатын. Осы «киелі құжаттың» мызғымастығы мен бүкіл Республика аумағында жоғары тұруы Конституциялық Кеңеске тапсырылған. Сол себепті де Конституциялық Кеңеске басқа мемлекеттік органдардың арасында ерекше орын берілген. Ендеше Конституциялық Кеңес Конституцияны түсіну және ғылыми ұғыну деңгейін арттыру, оның ережелері мен нормаларын терең игеру бойынша өзіне жүктелген миссияны басқа ұйымдастырушылық нысандар арқылы да сәтті атқарып келеді. Бұған қозғау салар алғышарттар көп. Қазақта «Біліп айтқан сөзге құн жетпейді, тауып айтқан сөзге шын жетпейді» дейді. Расында осы сөздердің толық мағынасымен үндескен биылғы жылғы «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев еліміздің жаңа әлемде жетістікке жету жолындағы бірінші кезекте қолға алынуы тиіс істердің кешенін толық айқындап беріп, азаматтардың конституциялық құқықтарына кепілдіктерді нығайту және құқық үстемдігі қағидатын жаппай орнықтыру бойынша жұмысты жалғастыру қажеттігін ерекше атап өтті. Демек сөздің шыны керек, осы Жолдау жарияланғаннан бергі бір жыл ішінде елімізді қоғамдық-саяси жаңғырту бойынша ауқымды іс-шаралар атқарылып, конституциялық құндылықтарды одан әрі байытуға және Қазақстан Республикасы Конституциясының тиімділігін арттыруға ықпалын тигізген айтулы оқиғалар орын алды. Ол кешенді істердің әлеуметтік сипатын Елбасының 2018 жылғы 5 наурызда Парламент Палаталарының бірлескен отырысында жариялаған «Бес әлеуметтік бастамасы» пәрменді түрде байыта түсті.
– Ата Заң талаптары өмір сүру салтымызға айналса, құқықтық жағдай да жақсаратыны сөзсіз. Ендеше осы мақсатта Конституциямыз арқылы жүргізілген конституциялық реформа не берді?
– Жалпы, Қазақстанның мемлекеттілігі және оның дамуы үшін 2017 жылғы 10 наурыздағы «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы арқылы жүргізілген конституциялық реформа еліміздің жаңа конституциялық шынайылық жағдайында өмір сүруіне кеңінен жол ашты. Бұл орайда аталған Жолдаудың көптеген идеялары конституциялық реформаның ережелерімен сәйкес келеді және оларды әрі қарай жүзеге асыру бір-бірін өзара толықтыра түсетіндігін көрсетті. Жолдауда азаматтардың конституциялық құқықтарына кепілдікті нығайту, құқық үстемдігін қамтамасыз ету, құқық қорғау қызметін ізгілендіру жұмыстарын жалғастыру қажеттігі туралы айтылған. Міне, бұларды жүзеге асыру жолында Конституциялық новеллаларды өмірге енгізу үдерісі үш бағытта тоғыстырылды. Бұл – заңдарды және басқа да құқықтық актілерді қабылдау, яғни жаңартылған Конституцияға қолданыстағы заңнаманы сәйкестендіру; жаңа құқық қолдану практикасын қалыптастыру; қоғамдық сананы, соның ішінде азаматтар мен мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық мәдениетін жаңғырту.
Әрине Конституциялық реформаны іске асыру барысында Республика Президенті бірқатар Жарлықтарды түзетті, Парламент конституциялық және ағымдағы заңдарға өзгерістер мен толықтырулар енгізді, ал Конституциялық Кеңес өзінің кейбір нормативтік қаулыларының заңды күшін жойды. Осылайша конституциялық реформа тек Негізгі Заңның мәтінімен ғана шектелмей, қолданыстағы барлық деңгейдегі заңдар және заңға тәуелді актілердегі елеулі өзгерістермен қуатталып отыр. Соның нәтижесіндей, Конституциялық Кеңестің қоржынында құқық қорғау жүйесінің мәселелеріне қатысты бірқатар құқықтық ұстанымдар мен ұсыныстар бар. Олардың басым көпшілігі өткен жылдың соңында Мемлекет басшысының бастамасымен қабылданған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне құқық қорғау қызметінің процестік негіздерін жаңғырту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңында ескерілді. Айта кетейік, қылмыстан жәбірленген азаматтардың мүліктік зиянын өтеуге мемлекеттің қаржылық қатысуының қажеттігі туралы Конституциялық Кеңестің құқықтық ұстанымдарын іске асыру үшін Республика Президенті жыл басында «Жәбірленушілерге өтемақы қоры туралы» Заңына қол қойды. Конституциялық Кеңестің көп жылдар бойы айтып келе жатқан «Байқоңыр» кешенінің аумағында біздің азаматтарды әкімшілік жауапкершілікке тарту тәртібін өзгерту мәселесі де шешімін тауып жатыр. Ішкі істер министрлігінің басқа да мемлекеттік органдармен бірлескен жұмысы барысында бұл мәселе бойынша Қазақстан мен Ресей арасында үкіметаралық келісімнің жаңа жобасын әзірлеу туралы бір шешімге қол жеткізілді.
Жалпы, біле білсек, Конституцияны өмірге енгізу, конституциялық заңдылықты орнықтыру: адам құқықтары саласында жалпыға танылған принциптер мен стандарттарды сақтай отырып, барлық құқықтық актілерді Негізгі Заңға қатаң сәйкестікте қабылдау, ең алдымен, конституциялық мәдениет деңгейін көтеру қажеттігін білдіреді. Ал Конституциялық Кеңестің пайымдауынша, Ата Заңның жетекшілігімен конституционализмді нығайту құқық үстемдігін қамтамасыз еткен жағдайда ғана толыққанды іске асырылатын болады. Ол адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілділігін; заңдылық режімінің қамтамасыз етілуін; құқықтық айқындылықты; әділдікті және заң алдында жұрттың бәрінің теңдігін; мемлекеттік биліктің біртұтастығын барынша қамтиды. Конституциялық Кеңестің көптеген ұсыныстары осы міндеттерді шешуге бағытталған. Олардың бір бөлігі Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарынан туындайды.
– Бұл міндеттер қалай шешімін таппақ?
– Бұл міндеттерді шешуде Конституциялық Кеңес мәні терең біраз шараларды іске асыруда. Мәселен, Конституциялық Кеңес «Рухани Жаңғыру» ұлттық жобасы шеңберінде қоғамдық сананың құрамдас бөлігі ретінде азаматтардың конституциялық мәдениетін жаңғырту бойынша жұмыс істеуде. Қойылған міндеттің ауқымдылығын ескере отырып, құқықты насихаттау және конституциялық патриотизмге тәрбиелеуді жалпы мемлекеттік деңгейге көтеру қажет. Ол барлық мемлекеттік органдардың осы мәселелермен жүйелі түрде тұрақты айналысуына мүмкіндік береді. Ғылыми айқындалған индикаторлар негізінде қолданыстағы құқықты және құқық қолдану практикасын конституциялық құндылықтардың жүзеге асырылуы тұрғысынан талдап отыратын конституциялық мониторингтің тиімді жүйесін енгізу керек. Осы бағыттағы жұмыспен Конституциялық Кеңестен басқа да тиісті саладағы саясатты жасайтын, конституциялық және заңнамалық нормаларды қолдануды және іске асыруды жүзеге асыратын барлық мемлекеттік органдар айналысуы тиіс.
– Жастарды конституциялық патриотизмге тәрбиелеу ісін мемлекеттік деңгейге көтеруде заңнамалық нормаларды қолданудың рөлі зор дейміз. Өйткені заң үстемдігі дегеніміз, алдымен құқықтық қорғалудың көзі ғой. Осы орайда адамның құқы мен бостандығын қорғауда конституциялық құндылықтардың тепе-теңдігіне қалай қол жеткізіледі?
– Халық жазушысы Шерхан Мұртаза: «Заң – мемлекеттің тоғыз қабат, тор көзді сауыты» деген болатын. Демек құқын қорғаймын деген адамға алдымен заңның үстемдігі айқын болуы қажет. Ол үшін ең бірінші Конституцияның үстемдігі қамтамасыз етілуге тиіс. Бұл оның жасампаз әлеуетін ашуға бағытталған қосымша заңды шаралар қабылдауды талап етеді. Себебі кей жағдайларда Конституциялық Кеңеске маңыздылық дәрежесін қандай да бір шкала бойынша есептеуге келмейтін конституциялық құндылықтар арасында сіз айтқандай, тепе-теңдік іздеуге тура келеді. Мысалы, бір жағынан ұлттық қауіпсіздікті, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, ал екінші жағынан, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың шектен тыс шектелуі мен мәнінің бұрмалануын болдырмау қажет. Осы өте маңызды мәселелерде Конституциялық Кеңес жиі заңды зерделілік танытып, Конституцияға негізделген, әрбір нақты даму кезеңінде ортақ мүдделерге жауап беретін неғұрлым оңтайлы баланс табады. Әрине көп жағдайларда Конституциялық Кеңес өз қызметінде басты конституциялық құндылық болып табылатын адамға, оның өміріне, құқықтары мен бостандықтарына артықшылық береді.
Мәселен, үстіміздегі жылы Конституциялық Кеңес Қарағанды облысы ювеналдық сотының ұсынысы бойынша «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Кодексінің жекелеген нормаларының конституциялығын тексерді. Сәбидің өмірге келуі мен бала ретінде дамуы босанғанға дейінгі және одан кейінгі кезеңде бала мен ананың материалдық жағдайымен тікелей байланысты. Сол себепті де ананың және баланың құқықтары мен заңды мүдделерін бара-бар қорғауға кепілдік беру қажет деп түсіндірді. Конституциялық Кеңес өз шешімінде осы мәселелерге айрықша мән беріп, сонымен қатар Кодексте көзделген кейбір ұғымдардың мазмұнын және уақыт шектерін заңнамада анықтау қажеттігіне назар аударды. Осыған байланысты Кеңес ана мен баланың құқықтарын және бостандықтарын неғұрлым толық қамтамасыз ету мақсатында тиісті заңнамалық шаралар алу туралы ұсыным берді.
Сонымен қатар Конституциялық Кеңес Қарағанды облысы Теміртау қалалық сотының ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасының шегінен тыс тұрақты тұрғылықты жерге кету тәртібін реттейтін құқықтық актілердің осал тұстарын анықтаған болатын. Үкіметтің қаулысымен тиісті Қағидаларға өзгерістер енгізілгеніне қарамастан, біздің пайымдауымызша, бұл мәселеге қатысты заңнамалық актілерді одан әрі жетілдіру бүгінгі таңда әлі де өзектілігін сақтайды. Ал 2017 жылғы өзгерістерге сәйкес Конституциялық Кеңеске жолданатын сот ұсынысы тек қана сот төрағасының қолымен жіберілу талабы шектелді. Енді әрбір судья өндірістегі іс бойынша Конституциялық Кеңеске өзі жүгінуге құқылы. Қабылданған шараларды судьялардың тәуелсіздігін күшейтуге бағытталған деп қарастырған жөн, бұл үрдістің жалғаса беретініне сенім бар. Дей тұрғанмен осындай сот өтініштерінің конституциялық іс жүргізу өндірісіне қабылданғаны туралы өзге де соттарды хабардар ету тетігі әлі де нақтылауды қажет етеді.
– Мемлекеттік қызметшілер мен азаматтарымыздың конституциялық құқықтық санасын жаңғырту бойынша ізгілікті істердің атқарылып жатқаны белгілі. Алайда ол көздеген мақсатты межеден табылып отыр ма?
– Өткен жиырма жылдан астам уақыт ішінде мемлекеттік қызметшілер мен азаматтардың конституциялық құқықтық санасында айтарлықтай өзгерістер орын алды. Олар конституциялық талаптардың орындалуына жауапкершілікпен қарап, өз ұстанымдарын дәлелдеген кезде конституциялық нормаларға сілтеме жасайтын болды. Алайда өзіңіз айтқандай, олардың саны өте көп деп айту қиын. Сондықтан қазіргі таңда Конституциялық Кеңестің қызметі «Рухани Жаңғыру» ұлттық жобасы шеңберінде құқық үстемдігінің сақталуы мен жаппай заңға мойынсұнушылықты қалыптастыруға бағытталған. Қоғамдық сананы жаңғырту құқықтық мәдениетті арттыруды да қамтиды. Құқықтанушылардың тілімен айтқанда, конституциялық патриотизм мемлекетін қалыптастыру қажет. Оның негізгі қағидаттары құқық үстемдігі мен құқықтық тәртіп, жаппай заңға мойынсұнушылық пен қауіпсіздік, еркіндік пен жауапкершілік дейміз. Ал енді қазіргі таңда елде конституциялық заңдылық режімін қамтамасыз етудегі абзал міндет – «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2017 жылғы 10 наурыздағы Заңын қабылдау арқылы қол жеткізілген және заңнамада елеулі өзгерістермен негізделген жаңа конституциялық шынайылық жағдайында Негізгі Заңның беделін айтарлықтай арттыру. Сонда Конституциялық қағидаттарды толыққанды іске асыру арқылы Қазақстан алға қойған жоғары мақсаттарға жететініне кәміл сенемін.
Жалпы, Ата Заң қабылданғаннан бері өткен кезең, жүріп өтілген жолға баға беріп, конституциялық ережелердің ел жетістіктеріндегі маңызын ұғынып-түсінуге жеткілікті. Қазіргі уақытта Конституцияның басты тұрақтандырушы рөл атқарғанын, еліміздің кең ауқымды дағдарыстан шығуына ықпал еткенін барлығы дерлік мойындайды. Ол елімізде жүзеге асырылып жатқан мемлекеттік және қоғамдық өзгерістердің басты саяси-құқықтық негізі болды. Негізгі Заң қазақстандық мемлекеттіліктің барлық қажетті белгілерін бекітті. Бұл мемлекеттік органдардың жаңа жүйесі, адамның және азаматтың жалпыға танылған құқықтары мен бостандықтары, идеологиялық және саяси плюрализм, парламентаризм, көппартиялық және азаматтық қоғамның басқа да институттарының қағидаттары, меншік нысандарының көптүрлілігі, сот төрелігі, конституциялық бақылау, жергілікті өзін өзі басқару, аумақтық тұтастық пен мемлекеттік шекараға қол сұғылмаушылық, қолданыстағы құқық, егемендік, мемлекеттік тіл мен рәміздер және тағы басқалары.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Александр ТАСБОЛАТ,
«Егемен Қазақстан»