Күй құрылымы екі бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімі сайын дала. Сайын далада күн кешкен азат, бостан, бақуатты халық. Қызғылықты, қызық өмір. Әзірге баянды бақыт. Егіз баланың ер жетуі. Ат жалын тартып мінуі. Кең көсілген кер далада астындағы желқуық тұлпарларын самал желмен жарыстырып, жүйткітіп шабуы. Жүйрік аттың үстінде өрекпіген өр көңілдің ең басты мақсаттарының бірі туған елге қорған болу. Осының барлығы күй тілімен шебер суреттеледі. Дыбыс иірімдері нақ бір сыршыл күйшінің әсерлі әңгімесіндей жымдасады.
Күйші қыздың қабағы әдепкіден де түйіле түсті. Мұнан әрі ауыспалы ұсақталып, күрделенген ырғақтар өзегіңді өртей күллі дүниенің астан-кестеңі шыққандай санаң сегізге, ойың онға бөлінеді. Күй желісіндегі айналымдар шығарманың трагедиялық мазмұнын барынша тереңдете түседі.
Күй мазмұны құлаққа сіңіп, одан жүрегіңе жетіп тереңдейді. Күй желісі қаз қалпында басынан аяғына дейін қайталанады. Тек соңында әртүрлі ырғақтар күй әуенін түрлендіріп, тереңдете түседі. Асылында Ықыластың «Айрауықтай» ащы күйі орындаушыдан аса жоғары шеберлікті талап етеді. Өйткені қос бөлімде бүкіл пенде ғұмырдың күңгейі мен көлеңкесі бар.
Қобызшы қыз, Көкшетау қаласындағы Ақан сері атындағы мәдениет колледжінің оқытушысы Нұргүл Нұрмышева Уәлиханов ауданына қарасты Елтай ауылының тумасы. Бұрынғы Чапаев кеңшарына қарасты Бесінші декабрь ауылында өскен. Төртінші сыныпта оқып жүргенінде Алматыдан нағашысы, заңгер Иман Сүлейменов шалғайдағы туыстарына соққаны бар. Сол сапарында кішкентай жиенін Алматыға ала кеткен. Болашақ қобызшыны. Әлде осындай өнері барын байқады ма екен. Байқаған да жоқ шығар. Байқаса – әулиелік. Ал оның ойы жиеніне жақсылық жасау. Сөйтіп Алматыдағы Ахмет Жұбанов атындағы республикалық арнайы музыка мектебіне береді. Бесінші сынып. Халық аспаптары және үрлемелі аспаптар сыныбы. Осы сыныпта тұңғыш рет қолына қасиетті қобызды ұстап көрді. Әйтпесе облыс орталығынан тым жырақта, аудан орталығының өзі күншілік жердегі Бесінші декабрь ауылына қобыз қайдан келсін. Рас, әкесі Байтілеу домбыра тартатын. Сызылтып сырнайда ойнайтын. Қазақтың халық әндерін нақышына келтіріп орындағанда күні-түні сахнадан түспейтін әнебір әншілерден бір кемдігі жоқ еді. Біржан салдың «Теміртасы» ше? Нұрбану анасы да өнерден құр алақан емес. Өнер шуағы шалқыған бұлардың отбасында тәлім-тәрбие алған ұл-қыздардың барлығы өнерге жақын болып өсті. Содан кейін ғой, 1990 жылдары өлең қонған, ән ұшқан Көкше өңіріне танылған Нұрмышевтар отбасының ансамблінің құрылуы. Айнұр, Гүлназ, Баян. Қазір кенжелері Баян күллі қазақ еліне танымал, таңдайына бозторғай жұмыртқалаған ғажап әншілердің бірі. Қорғаныс министрілігі ансамблінің мүшесі. Республикалық телеарналар мен радио желілері арқылы халыққа танымал. Әнші ғана емес, өз жанынан ән шығаратын композитор.
– Сол тұста елдің әбден ұлттық өнерге сусаған кезі ғой, – дейді Нұргүл Нұрмышева, – мен Шымкенттің мәдени-ағарту институтын бітіріп келгеннен кейін облыстық халық шығармашылық орталығында әдіскер болып еңбек еттім. Кеңес құрсауы шым-шымдап босатыла бастаған өліара кезең. Қаншама жыл үзіліп қалған ақындар айтысы қайтадан ұйымдастырыла бастады. Дәл қазіргідей емес, сол уақытта елдің осы бір өнерге деген ықыласы, құштарлығы керемет еді. Қазақстанның халық ақыны Көкен Шәкеев бас болып айтыстар ұйымдастырыла бастады. Тіпті ұлттық өнерді насихаттайтын арнайы бастамашыл топ құрылып, жер-жерді аралады. Ондағы мақсат ұзақ жыл бойы тұншыққан, анығында тұншықтырылған ұлттық өнердің тамырына қан жүгірту. Ел ішіндегі өнердің қоламтасын үрлеп жағуды балақандардан бастаған ләзім. Республикалық «Әнші балапан», «Сиқырлы қазан», «Айналайын» тәрізді дүбірлі жарыстар өткізіле бастады. Мен облыс орталығында балаларға музыкалық тәлім-тәрбие беретін «Жұлдыз» студиясын құрған болатынмын. Республикалық «Айналайын» байқауына жергілікті сазгер Иран Тасқараның сөзіне жазылған Арман Есжановтың «Айналайын» әнімен қатыстық. Сондай ғажап кезеңді бастан өткердік. Қобыз туралы айтатын болсам, мен келгенде Көкшетауда қобыз жоқ десем де болар еді. Домбыра туралы әңгіме жоқ. Киелі ән қонған Арқа өңірінде домбыра үзілмеген. Ал қобыз таңсық еді.
– Мен мәдениет институтынан кейін Көкшетауға келген кезімде ұлттық өнердің үрдісі енді-енді ғана бауырын жазып жатқан еді, – дейді Нұргүл Нұрмышева, – бөгде ұлттың баянды өнеріне кірпияздау кеңес заманы еді ғой. Мәдениет саласында да ұлттық өнерге мойнын бұратын мамандар қасқалдақтың қанындай аз. Әйтеуір, орталықта ұлт жанашыры Күміс Біләлова қызмет істеді. Ал облыстық мәдениет басқармасының бастығы Амангелді Жақыпбеков ағамыз қолдау, көмек жасады. Менің ойымша, күй өнерін ұғатындар аз деген сылтауды көп айта бермеу керек. Жалғыз қазаққа ғана емес, өзгеге де ұқтыру керек. Шымкент қаласында бір ғылыми конференция өтіп еді. Сонда «Ерден» күйін ойнадым. Кейін орыс қызы келіп, күйдің жай-жапсары, мазмұн-мағынасы туралы сұрады. Сол сәтте менің төбем көкке бір-ақ елі жетпей қалды. Қазір колледжде «Қобыздың киесі, домбыраның иесі» тақырыбында ауқымды жұмыс жүргізіп жатырмыз. Ұлт аспаптарының тарихын, барша мүмкіндігін түсіндіруге тырысамыз. Ұлттық өнер өрісін жайып тұрса, ұлтымыздың бойында ұлық қасиеттер көп болады. Ұлболсын Двесова, Дағиман Сұңқар тәрізді оқушыларым қыл қобыздың қасиетін жан-дүниелерімен ұғынып, әбден меңгеріп алды. Қазір біздің колледж ұлттық өнердің жалауын аспандатып, биіктететін ғажап ортаға айналды. Бұл ең алдымен, ұлттық өнерге деген жанашырлық нәтижесі.
Қобызшы қыз тағы да қыл қобызын қолына алған. Тағы да Ықылас. Ықыластың «Ерден» күйі. Аңыз айтады: бұл тамалар мен көршілес жатқан қалың найманның ішінде бағаналы руының сол кезде өзгеден беделі асқан, Атбасар округінің аға сұлтаны Ерден Сандыбайұлының өмірімен өзектес күй. Ерденнің Әйменде есімді баласы қаза болады. Арқадағы жапсарлас жатқан ер найман мен таманың бір-бірімен жылқы барымталауы кезінде. Тамалар барымталанған көп жылқының ізімен найман елінің аға сұлтаны Ерденге келеді. Келсе қайғы торлаған, қасірет басқан жұрт. Сол кезде Ықылас қобызын шалып, жоқтау күйін сарнатады. Батыр Ерден, өзгеге сөз бермеген шешен Ерден күйге маталған деседі.
Күйші қобызды өршелене сілтейді. Бар дүние ұмытылған Мұңлы-қулының аңыраған қара түнін көріп тұрғандай. Күңіреніп қобыз жылайды, егіліп Ерден еміренеді. Күй тоқтамайды. Адам туады, адам өледі. Арасы бар болғаны бір-ақ ғұмыр, ол қысқа ма, ұзақ па, мәселе тіпті онда да емес. Бір ғұмыр дүниені сүйіндіріп өтеді, ал бір ғұмыр қарғыс арқалап күйіндіріп өтеді. Баяғы заманда Ықылас тудырған күй тудым, өлдім, тудым, өлдім деп бебеулеп жылап жатыр. Сәлден соң шыр етіп жерге түскен жас сәбиді құшақ жайып қарсы алған мынау жарық күннің шымырлаған шаттығында дүние дел-сал тамылжиды. Күй шымырлап, құмыға түседі.
Аңыз айтады. Осы күйді тартқанда Ерден егіліп жылаған десе-ді. «Бар болғаны мен мал ұрладым, малыңа мал қосып қайтарамын, айыбымды өтеймін. Мен қойдым енді. Жер де, су да, мал да, бәрін беремін, тек жыламаңдар, ағайын».
Қайтадан күй желісі Сарыарқаның сайын даласын кезіп кеткендей. Ысқыш қозғалысы қысқа-қысқа дыбыстарды ажарландыра түседі. Сәлден кейін жарық сәуле. Күй де адам, әйтпесе қоғам тағдыры тәрізді. Жарығың мол болғай, жақсы заман.
Байқал БАЙӘДІЛ,
«Егемен Қазақстан»
