Соңғы жылдары суармалы жерлерді тиімді пайдалану мақсатында бірқатар іс-шара атқарылды. Ірі суқоймалар күрделі жөндеуден өтті, тоспалар мен тораптар салынды. Тек суармалы егіншілікпен айналысатын Қызылорда облысын таза ағын сумен қамтамасыз ететін және су тасқынынан қорғайтын «Көксарай» су реттегіші салынып ел игілігіне жұмыс істеуде. Дегенмен еліміздегі суармалы егін шаруашылығының проблемалары әлі де болса аз емес.
Жер ресурстарын басқару агенттігінің ақпаратына қарағанда, елімізде 1991 жылмен салыстырғанда суармалы жер көлемі 298 мың гектарға азайып, 575 мың гектары ауылшаруашылық айналымынан шығып қалған. Осы жылдары бос жерлердің көлемі 8 есеге ұлғайып, 423 мың гектарға жеткен. 20 мың гектар суармалы жер жекеменшік үй, жол, өндіріс орындарын салуға және басқа мақсаттарға берілген. Ал пайдаланылып жатқан жерлер тұзданып, құнарлылығы мен өнімділігі төмендеуде, ауыспалы егіс жүйесі жоқтың қасы, егістік құрылымдары жетілдіруді қажет етеді.
Жекешелендіру барысында шаруашылықтар ұсақталып, бұрынғы ішкі шаруашылық каналдар мен кәріздік жүйелер, тік дренаж ұңғымалары шаруашылықаралық объектілерге айналып, көпшілігі иесіз қалды. Ұсақ шаруа қожалықтарында қаржы, техника болмай су, кәріз жүйелері уақтылы тазаланбай, ұйық басып, су тарту қуатынан айырылды. Бұл жерасты суларының көтерілуіне, жердің сорлануына, батпақтануына әкеліп соқтырады. Суармалы жерлерге ағымдағы және күрделі тегістеу жұмыстары көптен бері жүргізілген жоқ.
Тоқсаныншы жылдары еліміздегі суармалы жер көлемі барлық егістіктің 6 процентін құрап, егіншілік өнімдерінің 30 проценті өндірілсе, бүгінде бұл көрсеткіш екі есеге жуық төмендеп кеткен. Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Түркістан облыстарында осындай жерлердің 15-35 проценті пайдаланылмайды, ал қолданыста барының өнімділігі 25-50 процентке құлдыраған.
Басқа облыстарда да жағдай мәз емес. Суармалы жерлерге қамқорлықтың төмен екендігін елорда халқын азық-түлікпен қамтамасыз етуге толық мүмкіндігі бар Ақмола облысының мысалынан аңғаруға болады. Бұл облыста 1991-2000 жылдары 44 мың гектар суармалы жер болса, бұл 2016 жылы 38,5 мың, ал 2018 жылы 31 мың гектарға дейін немесе 30 процентке азайған. Есептегі суармалы жердің 3,4 мың гектары немесе 10 проценті ғана пайдаланылуда. Кезінде өзін өзі көкөніспен толық қамтамасыз етіп отырған облыс бүгінде оны сырттан тасымалдайды. Бұл Мемлекет басшысының халық саны тез өсіп келе жатқан Астана қаласына азық-түлік белдеуін жасау жөніндегі тапсырмасының өз деңгейінде орындалмай отырғанын көрсетеді.
Соңғы жылдары елімізде жалпы егіс көлемі ұлғайып, ауыл шаруашылығының өнімі өсуде. Дегенмен халыққа қажетті құс еті, көкөніс, қант, өсімдік майы, жеміс-жидектердің едәуір бөлігі сырттан әкелінеді. Ашығын айтқанда, елімізді азық-түлік өнімдерінің барлық түрімен қамтамасыз етуге (лимон, апельсин, бананнан басқа) жағдайымыз толық жетеді. Алайда Үкімет тарапынан суармалы жерлерді пайдаланудың тиімділігін арттыруға бағытталған қолдау мен инвестиция тартуды ынталандыру шаралары өз дәрежесінде емес. Ауыл шаруашылығының «алтын қоры» болып есептелетін суармалы жерлер кімнің меншігінде болса да, ел игілігіне қызмет етуге тиіс. Сондықтан заң талаптарына сай жер пайдаланушыларға суармалы жердің құнарлылығы мен өнімділігін арттыруға қатаң талап қоюмен бірге, мемлекет тарапынан қолдау керек.
Бірінші кезекте жердің, гидромелиоративтік инфрақұрылым жүйелерін түгендеуден өткізіп, есебін алып, меншік иелерін анықтап, олардың толық жұмыс істеуін қамтамасыз етуіміз керек. Қолданыстағы 1,4 млн гектар суармалы жердің өнімділігін көтеру үшін оның мелиоративтік жағдайын жақсартуға қомақты қаржы бөлінуі қажет. Себебі әр гектар суармалы жер телімі басқа жермен салыстырғанда 2-3 есе артық мелиоративтік жұмыстарды (жерді күрделі және ағымдағы тегістеу, каналдар мен кәріздік жүйелерді тазалау, тік дренаж ұңғымаларын жөндеу, электр желілерін пайдалану, сор шаю т.б.) атқаруды қажет етеді. Бұл үшін қосымша қаражат керек. Себебі ұлтарақтай жерінің өзіне егін егу үшін тұқым, жанармай алуға, техника жалдауға қаржы таппай отырған шаруалардың жоғарыда аталған мелиоративтік шараларды атқаруға шамалары келмейді. Нәтижесінде, шаруалар өз проблемаларымен өздері қалып, суармалы жерлер азып кетеді, құнарлылығы мен өнімділігі төмендейді. Сондықтан ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің суармалы жерлердің мелиоративтік жүйелерін жөндеуге және су үнемдеу технологиясын (тамшылатып, жаңбырлатып т.б.) енгізуге кеткен шығындарының 70 процентіне субсидия берілгені жөн. Ал пайдаланылмай жатқан 575 мың гектар суармалы жерді бюджеттен қаржы бөлу, инвестиция, заем тарту және жеңілдетілген несиелер беру арқылы кезең-кезеңімен ауыл шаруашылығы айналымына қайтару қажет.
Суармалы жер шаруашылығында ағын суды үнемдеп пайдалану мен гектар өнімділігін көтеру басты міндеттердің бірі. Елімізде 1 гектар суармалы жерге ағын су нормадан артық жұмсалады, су пайдалану коэффициенті төмен. Республика бойынша су пайдалану коэффициенті 0,67 болса, Жамбыл, Түркістан, Қызылорда облыстарында 0,55-0,6 шамасында болып отыр. Егер еліміз бойынша су пайдалану коэффициентін 0,75-ке көтерсек, 200 мың гектарға жуық жерді суландыратын 1 млрд 272 млн текше метр су үнемделеді екен.
Дамыған елдерде 1 текше метр суға 2,5-6,0 кило ауыл шаруашылығы өнімдері өндірілсе, бізде небәрі 0,4-0,8 кило ғана немесе 6-7 есе есе аз өндіріледі. Ал 1 кило өнім өндіруге дамыған елдерде 160-400 литр су жұмсалса, бізде 1200-2500 литр ағын су жұмсалады. Елімізде ағын судың тапшылығына байланысты ауыл шаруашылығы өндірісіне үнемдеп суару технологиясын енгізу өте өзекті болып отыр. Бұл тәсіл суды, минералды тыңайтқыштарды 2-3 есе үнемдейді, өнімділік 2-2,5 есеге өседі, еңбек өнімділігі артады.
Бүгінгі таңда суды үнемдеу технологиясы 180 мың гектар жерде немесе суармалы жердің 12 процентінде пайдаланылады. Оның 80 мың гектар жері тамшылатып суару болса, 100 мың гектар жер жаңбырлатып суарылады. Алдағы кезде су үнемдеу технологиясын суармалы жердің 30-35 процентіне жеткізуді шешуіміз керек. Суарудың осы тәсілдерін өндіріске енгізу үшін жеңілдетілген несие, субсидия беру мәселесі шешілсе. Бұл жағдайда ағын суға субсидия үнемделген су көлеміне берілгені жөн. Бұдан басқа да су пайдаланудың тиімділігін арттыруға бағытталған кешенді іс-шаралар жүзеге асырылуға тиіс. Осы міндеттерді орындауға бағытталған халықаралық банктің гранты негізінде Үкімет қаулысымен бекітілген «Ирригация және дренаж жүйелерін жетілдіру жобасының 2-кезеңін» (ИДЖЖ-2)» іске асыруды сапалы аяқтап, оның 3-кезеңін қолға алу керек. Бұл жоба еліміздің оңтүстік-шығыс және оңтүстік өңірлеріндегі трансшекаралық өзендер бассейндеріндегі суармалы жерлердің 220 мың гектарын қайта қалпына келтіруді, оның құнарлылығын арттыруды көздейді.
Ғалымдардын есебі бойынша, еліміздегі суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын жақсартуға бағытталған шаралар жыл сайын тиісті дәрежеде аткарылып отырса, өнімділік 25-30%-ке артады. Нәтижесінде, республика бойынша қосымша 200-250 млрд теңге ауылшаруашылық өнімдері өндіріледі, яғни мемлекет тарапынан бөлінген әр теңге еселеп қайтарылады.
Республика бойынша бүгінгі таңда тозығы жеткен су қоймалары – 15%, су тораптары – 38%, каналдар – 46%-ті құрайды. Бұлар күрделі жөндеуді керек етеді. Жергілікті жерлердегі 35 жеке меншік суқойма мен бірқатар коллекторлардың жағдайы тым ауыр, күрделі жөндеуді керек етеді. Сондықтан бұл объектілердің бәрін техникалық инвентаризациядан өткізіп, паспорттау керек. Бүгінгі таңда республикадағы суқоймаларды күрделі жөндеуге ондаған млрд теңге қаржы керек, ал жыл сайын бөлінетін қаржы қажеттіліктің 10-15%-ін ғана құрайды. Бұл өте аз. Соған қарамастан су шаруашылығы нысандарын күрделі жөндеу жұмыстары үшін жобалық-сметалық құжаттарға қаржы аз бөлінеді. Үкімет үстіміздегі жылы кезек күттірмей қалпына келтіруді, күрделі жөндеуді керек ететін суқоймалар мен гидротехникалық объектілердің, каналдардың тізімін бекітіп, алдағы жылы республикалық бюджеттен тиісті қаржы бөлуі керек. Бұл шаралар облыстар мен аудандарда да атқарылуға тиіс.
Жыл сайын өңірлерде көктемгі тасқын су көптеген елді мекендерді әуреге салып жатады. Осы мәселені терең зерттеп, суқоймалар мен тоспаларды салып, тасқын суларды бөгеп, оны жаңа суармалы жерлерді игеруге, жайылымдарды суландыруға бағыттаса жан-жақты пайдалы болар еді.
Еліміздегі суқоймалар меншік иелеріне қарамастан әртүрлі деңгейдегі стратегиялық маңызды объектілер қатарына жатқызылып, мемлекет тарапынан мониторинг жүргізілуі тиіс. Сол үшін бұрын қабылданған «Экономикалық стратегиялық маңызы бар салалардағы меншіктің мемлекеттік мониторингі туралы» заңға өзгерістер қажет. Жер ресурстарын басқаратын агенттік пен оның аумақтық құрылымдары және жергілікті атқарушы органдар пайдаланылмай жатқан және құнарлылығы төмендеген жерлерді қайтарып алу тетігін жетілдіріп, жер пайдаланушылардың жауапкершіліктерін көтеріп, бақылауды күшейте түскені жөн. Ауыл шаруашылығы министрлігінде суармалы жерлердің жағдайын зерттеп, жоспарлап, керекті нормативтік құжаттарды әзірлеп отыратын суармалы жер шаруашылығымен айналысатын басқарма немесе бөлім болса құба-құп.
Еліміздегі ең үлкен су тұтынушы – Ауыл шаруашылығы министрлігі. Ол су қорының 60 процентін егін суару мақсатында пайдаланады. Ал су қорын пайдалану және қорғау саласындағы бақылау, рұқсат беруге жауап беретін мемлекеттік орган Су комитеті осы министрлік қарамағында. Бұл – парадокс. Еліміздегі трансшекаралық өзендердің су ресурстарын пайдалану, халықаралық мәселелерді көрші елдердің Үкімет мүшелері деңгейінде араласып, халықаралық жобаларды іске асыру, суқоймалар мен тораптардың, каналдардың жағдайын бақылау, су пайдаланудың стратегиялық мәселелерін тікелей Үкімет алдына қойып отыратын жоғарғы билік құрылымында Мелиорация және су шаруашылығы министрлігі немесе агенттігін құратын және оның вертикальды жүйесін жасайтын уақыт жетті.
Бүгінгі таңда республикада суармалы жерлерді пайдаланудың тиімділігі туралы нақты деректер жоқтың қасы. Сондықтан республикалық ақпарат агенттігінің статистикалық мәліметтерінде суармалы жерлердің жағдайын облыстар бойынша көрсететін ақпараттар болуы керек деп санаймын.
Бұрыннан айтылып жүрген «Мелиорация туралы» заңның аса қажет екенін тағы да баса айтқым келеді. Бұл заңда жерді мелиорациялау бойынша мемлекеттік органдар мен жер пайдаланушылардың жауапкершілігі, су шаруашылығына қатысты мемлекеттік реттеу шаралары, мелиорация жұмыстарын жүргізетін кадрларды дайындау мен қайта дайындау және тағы басқалары нақтылануға тиіс.
Суармалы жерлерді пайдаланудың тиімділігін арттыру – елімізде азық-түлік қауіпсіздігін нығайтудың бірден-бір жолы. Сондықтан бұл салаға барынша басымдық берілуі керек. Суармалы жерлер кепілді мол өнім беретін, қайтарымы жоғары, ауыл шаруашылығының «алтын қоры» ғана емес, сол өңірлерде тұратын халықтың тіршілігі, әлеуметтік жағдайы, тағдыры. Суармалы жерлердің жағдайы жөнделсе, елімізде азық-түлік өндірісі дамиды, агроөнеркәсіп кешенінің экспорттық әлеуеті артады, импорт азаяды.
Қуаныш АЙТАХАНОВ,
экономика ғылымдарының докторы