Өткен ғасырдың 30-жылдарындағы қазақ зиялыларының тағдыры – Қазақстан тарихының ең ерекше парағы. Олардың көпшілігі әдебиетте, өнерде, ғылымда, білім саласында жарқын іздерін қалдырып кетті. Есімдері қайта жаңғырып, өмірбаяны, еңбегі белгілі бола бастады. Көмескі тартқан тарихтың қалтарыстарында қалып бара жатқан бұл жайсаңдарды қоғаммен қайта табыстыру үдерісінде Қазақстан Ұлттық архив қоры құжаттарының орны бөлек. Қазақстан Республикасы Президенті Архивінің құжаттары жекелеген тұлғалардың өмірбаянын зерттеп жүрген қазақстандық және шетелдік тарихшы ғалымдардың ғылыми ізденісінің негізі, берік іргетасы десек те артық емес. Президент Архиві Қазақстанның номенклатуралық қызметкерлерінің өмірбаян, жеке парақшалар, білім жөніндегі құжаттары, мінездеме, фотосуреттерден құралған жеке істеріне аса бай. Республикалық, облыстық және аудандық дәрежедегі жетекшілердің кадрлық мәселелері қаралған кездегі басқару құжаттамасы бөлімдерінде, іс қағаздарында және оған қыстырылған қосымшаларда өмірбаяндық құжаттар молынан кездеседі. Барлық номенклатуралық-партиялық қызметкерлердің жетекші қызметке өсу жолын осы архив құжаттарымен қуалай отырып анықтау аса қиын шаруа емес. Олардың қызметке тағайындалу, араласу, лауазымынан алынуы туралы деректерді архив қоймаларынан оңай табуға болады.
«Егемен Қазақстан» газетінде (15.03.2018) Раушан Нұғманбектің «Жазықсыз атылған жампоз» атты мақаласы жарияланып, онда журналист оқырманға Семей облысының тумасы Сәкен Үркімбаев туралы баяндаған еді. Біздің газетімізде ілгеріректе, дәлірек айтқанда, 2010 жылы белгілі журналист Дәулет Сейсенұлының да «Қажы қолынан дәм татқан» деген мақаласының жарық көргені есімізде. Мақалада Сәкен Үркімбаевтың Шәкәрімді әне-міне қолына кісен салынатынын ескертіп, төніп келе жатқан тажалдан құтқару ниетімен туған жерін тастап шығуға кеңес беріп, осылайша оны аман алып қалғысы келген әрекеті туралы әңгімелейді. Бірақ Шәкәрім Сәкеннің ақылын тыңдамайды. Ал 1931 жылдың қазанында Шәкәрім жауыздар қолынан мерт болады.
Сәкен Үркімбаев туралы дерек өте аз, сондықтан семейлік тілшілер ол туралы кім не біледі деген мәселемен қоғамға сұрау да салған болатын. Президент Архивінің қоғаммен байланыс бөлімінің жетекшісі Жанар Сатаева өз мекемелерінде Сәкен Үркімбаев туралы сақталған аздаған мәліметтерімен бөліскен еді. Оның айтуынша, Президент Архивінде Үркімбаевтың өмірбаянына байланысты бірнеше құжат қана сақтаулы. «Қазақстан Коммунистік партиясы Алматы облыстық комитеті» архивтік қорының кадрларды тіркеу секторында Үркімбаев Сәкен Омарбекұлының да жеке ісі сақталған. Сәкен Үркімбаев 1902 жылы дүниеге келген, Шығыс Қазақстан облысы, Шыңғыстау ауданының (қазір Абай ауданы) тумасы.
1935 жылы өз қолымен толтырылған кадрларды тіркеу бойынша жеке іс қағазында 1935 жылы 2 маусымдағы РСФСР Жоғарғы соты Қазақ бөлімшесінің оны Алматы облысы Сарқан ауданының халық судьясы етіп жіберген жолдамасы да қоса тіркелген. 1935 жылдың 29 маусымында Алматы облыстық партия комитетінің бюросы С.Үркімбаевты халық судьясы етіп тағайындайды. Бұл лауазымға тағайындалу үшін Сәкен Үркімбаевтың бүкіл ата-тегі, әлеуметтік ортасы ұзақ уақыт тексеріледі. Өзінің байдың тұқымы емес екенін дәлелдеп жазған ол, көптеген ақталу қағаздарында туғанына екі ай болған кезде әкесі Омарбек Үркімбаевтың 1902 жылы қайтыс болғанын айтады. Әкесі қайтыс болған соң дүние-мүлкін тегіс ағайын-туысы бөліп алады, ал анасы Атажанның қолында азын-аулақ ұсақ малы ғана қалады, оның өзі 1930 жылы үкіметке өткізіледі.
«Мен Жігітек пен Кеңгірбай биді білемін. Бірақ олардың жеке басы туралы ешнәрсе айта алмаймын, өйткені олар қайтыс болғалы бері 200 жылдан артық уақыт өтті. Олардың тегі мен тұқымынан тараған ел бүгінде екі ауылдық кеңес болып отыр, бұл тұқымнан мен де тараймын. Ұзынқұлақтың айтуынша, Кеңгірбай тобықты руының ішінде өте беделді адам болған» дейді Семей қалалық партия комитетіне жазған өмірбаяндық құжатта.
Сәкен Үркімбаев әйелі Ақлимамен Қызылтас ауданының (1929-1930) соты болып қызмет істеп жүрген кезінде танысады. Ол күйеуі туралы естеліктерді ұзақ жыл есінде сақтап жүрді. Ақлимадан Сәкеннің Шәкәріммен кездесуін, ақынның оның ақылына құлақ қоймай күйіп кеткенін күйініп әңгімелейтіні туралы дерек жеткен.
Зобалаңның алғашқы торуылы Үркімбаевқа 1935 жылдың өзінде-ақ жетеді, бірақ сол жылғы тұтқындалудан құтылғанымен, 1937 жылғы жаппай нәубеттің құрығынан сытылып кете алмайды. Бұл туралы Алматы облыстық партия комитеті Бюросының 1937 жылғы 1 сәуірдегі №256 п.25 қаулысында: «Сарқан ауданының халық соты Үркімбаев сот жұмысында жіберген ірі қылмыстары үшін қызметінен алынды» деп жазылған.
Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің «Қуғын-сүргінге ұшыраған тұлғалар туралы Мемориал» мәліметтер базасында Сәкен Үркімбаев туралы деректер жоқ. Тек әйелі Ақлиманың әкесі Жұматай Арыновтың 1938 жылдың тамызында тұтқындалып, сол жылдың қазанында атылғаны туралы ғана ақпарат бар.
Өз мекемелерінде сақталған белгісіз деректерді көпшілікпен бөлісіп, таныстырып отыруды қызметінің негізгі қыры ретінде қарастыратын Қазақстан Президенті Архивінің қызметкері Ж.Сатаева белгілі қоғам қайраткері Сәкен Үркімбаевтың тағдыры туралы қосымша мәліметтер Шығыс Қазақстан және Алматы облыстық архивтерінде сақталуы мүмкін екенін айтады. «Бастысы, облыстағы архив ісімен айналысатын әріптестеріміз қайраткер туралы деректерді толықтыру туралы семейлік тілшілердің бастамасын жерге тастамай, тың мәліметтермен байыту ісіне атсалысса, 1930 жылдардағы ұлт үміті болған үркердей топ ішінде Үркімбаев секілді бірегей тұлғаның да болмысы жарқырай түсер ме еді», дейді Жанар Сатаева.
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
АЛМАТЫ
«Егемен Қазақстан»