Еліміз ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне облыс бойынша 600-ге тарта тарихи және мәдени жәдігерлер енген. Олардың 8-і республикалық маңызға ие. Қалғандары жергілікті санатта болғанымен, кейбірінің қорғалуы, қалпына келтірілуі көңіл көншіте бермейді. Тіпті тұрғындар жергілікті жерлердегі қасиетті орындар туралы терең біле бермейді десек, артық айтқандық болмас. Байқара секілді ескіліктің ескірмес ерекше қорғаны қай аумақта орналасқан деген қарапайым сұрағымызға үлкендердің өздері кібіртіктей жауап береді. Кемел Ақышев жетекшілік еткен экспедиция Шал ақын ауданы аумағынан арғы бабаларымыз скиф, сақ тайпалары өмір сүрген дәуірді дәлелдейтін баға жетпес археологиялық қазбаларды тауып, біздің дәуірімізге дейінгі бесінші ғасыр жәдігеріне жатқызылғанын жастарымыз білмей жатса қандай кінә артуға болады? Барды бағалай, қолдағыны құнттай білмейтін самарқаулықтың түп тамыры неде деген сауалға жауап іздеу барысында шешімін табуы тиіс мәселелердің аз еместігіне көз жеткіздік. Тәуелсіздік жарияланғаннан бері өңірде өмір сүрген тұлғалардың, бабаларымыздың ізі қалған, қорымдары жатқан, белгілер тұрғызылған киелі жерлерге тәу ету, тарихын, қазіргі жағдайын танып-білу мақсатымен танымдық экспедициялардың өте сирек ұйымдастырылуы, оған қаржы тапшылығының көлденең тартылуы сыныққа сылтау болмаса керек. Ешқандай тәлім-тәрбиесі жоқ бір күндік мәдени шараларға суша шашылатын қаржы ұлттық мүдденің жоғын жоқтап, жыртығын жамауға келгенде жетпей қалатыны қалай?
Біздің пайымдауымызша жауапты ведомство басшылары Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында атап өтілгендей туған жерге, оның мәдениеті мен салт-дәстүрлеріне айрықша іңкәрлікпен атсалысу – шынайы патриотизмнің маңызды көріністерінің бірі екенін жете ескермеуінде жатса керек. Соңғы кездері археологтар да шалғай елді мекендерге ат ізін сирек салатын болып жүр. Ал «Туған жер» жобасы аясында ұйымдастырылып, бірқатар ауылдарды қамтыған «Тарихы терең – киелі Қызылжар» атты экспедицияның алғашқы сапары тарихи-мәдени мұраларымызды зерттеп, насихаттаудан, құнды заттар қорын толықтырудан басталды. Биыл қоғамдық ұйым ретінде құрылып, іске кіріскен «Солтүстік Қазақстан облыстық музей қызметкерлерінің ассоциациясы» бірлестігінің жетекшісі Еркін Шалкенов Аққайың, Ақжар, Қызылжар, Тайынша, Уәлиханов аудандарында мемлекеттік музей бөлімшесі болмағандықтан, әдейі таңдап алынғанын, осы саланы дамытуға атсалысу, мәртебесін көтеру, көшпелі көрме өткізу, әдістемелік көмек көрсету, сонымен қатар құнды материалдар, қымбат жәдігерлер жинастыру бойынша іссапарға шығып келгендерін, олжалы оралғандарын жеткізді.
– Тайынша ауданына қарасты Вишневка елді мекенінде болғанымызда тұрғындар бір мемлекеттік құжатты сыйға тартты. 1954 жылға дейін үш әліпбидің қолданылып келгені таңданарлық. Бұдан шығатын қорытынды сол, кириллица енгізілсе де, латын әліпбиіне тыйым салынбағанын аңғаруға болады. 70 жылдық тарихы бар ағаштан жасалған тоқыма станогы әлі де жұмыс істейді. М.Жұмабаев ауданы Құралай ауылының тұрғыны Қанат Ессеков, Ақжар ауданы Талшық кентінде тұратын Ләззат Жүсіпбекова өз қолөнер бұйымдарын тарту етті. Бір байқағанымыз, ел ішінде бүгінде өте аз кездесетін ұлттық өнер ісмерлерінің көз майын тауысып жасаған туындылары, жанкешті еңбектері елене бермейтін сықылды, – дейді Е.Шалкенов сапар жайлы сыр шертіп.
Басты проблеманың бірі – қоғамдық бірлестіктің шекті мөлшерде ұтып алған грант шеңберінде ғана жұмыс жасайтыны. Осы себепті қасиетті де киелі жерлердің дені шалғай ауылдарда орналасқандықтан қаржылық жағынан қолбайлаулар аз емес. Оны алғашқы сапар бірден байқатқан. Жұртшылықтан құнды заттарды сатып алуға қалталары көтере бермейтіні сондықтан. Дүниежүзі қазақтары ұйымы облыстық бөлімшесінің төрағасы, жергілікті өлкетанушы Сағындық Салмұрзиннің пікірінше, үнемі бұйыра бермейтін грантқа ғана иек арту жеткіліксіз. Сондықтан «бір терінің пұшпағын бірге илесіп» отырған мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасы тарапынан, болмаса республикалық деңгейде қаржылық қолдау көрсетілуі тиіс деген ұстанымда. Әйтпесе, жақсы бастаманың өріс таппай қалуы әбден ықтимал.
Экспедицияның бір мақсаты шекаралас аймақтарды да қамту болғанымен, әзірге орындалмас арман күйінде қалып отыр. Омбы облысында 200-ге жуық қазақ ауылынан 35-і ғана қалған. Түрлі зобалаң жылдары амалсыз Ресейге қарай көшкен аталарымыз аштан өлмеу, көштен қалмау үшін бағалы жәдігерлерді арзанға берген. Әлі күнге дейін көненің көзіндей сақтап отырған отбасылар бар. Жастар олардың қадір-қасиетін біле бермейтіндіктен қоқысқа лақтыра салатын жайттар аз ұшыраспайды. 120 жылдық тарихы бар Қоянбай елді мекені маңынан акинак қанжар табылғанымен, кімнің қолында кеткені белгісіз. Бұған дейін тарихи-өлкетану музейіне құнды заттарды қолма-қол ақшаға сатып алу құқығы беріліп келсе, енді бұл жұмыстарды рәсімдеу басқа заңды тұлғаға жүктелгелі бірқатар қиындық туындаған. Жамбыл ауданы И. Шухов атындағы музей үйінің директоры Данияр Мәкенов жетекшілік еткен топ бірнеше ай бойы 20 елді мекенді аралап, қаражат аздығынан жарты жолдан кері оралуларына тура келген.
Қазақстанның төрткүл дүниені тамсандырып отырған сан ғасырлық ғажап архитектуралық-тарихи ескерткіштерін сөз еткенде Ұлы Дала өркениетінің бір бастауы саналатын Ботай қонысы алдымен ойға оралатыны анық. Бірақ энеолит дәуірінен қалған ежелгі адамдар мекенінде жоба бойынша ашық аспан астында мұражай ашу, ғылыми орталық, әкімшілік-шаруашылық ғимарат, қонақүй, мұражай, жылқы мүсіндерінің құрылысын салу жоспарланғанмен, істің аяғы сиырқұйымшақтанып кете ме деген қауіп басым. Өйткені қаражат бөлінбегендіктен белгіленген шаралардың қағаз жүзінде қалғаны байқалады. Мемлекет қамқорлығына алынған қасиетті орынның жай-күйі осындай болса, басқа киелі нысандар жөнінде сөз қозғау артықтық етеді. Облыс бойынша киелі жерлер картасына тарихи-рухани маңызы зор 20 нысан енгізген, алтауы республикалық маңызға ие болды. Олар бес мың жылдықтан бастап бүгінге дейінгі кезеңді қамтиды. Ел тарихында осынау көркем, рухани, қастерлі жерлеріміздің біртұтас желісі бұрын-соңды жасалмағанын ескерсек, бұл идеяның түп төркіні халқымыздың ұлттық бірегейлігінің мызғымас негізін құрайтынын жас буын бойына сіңіре білуге бәріміз атсалысуымыз керек, деді әңгімелескенімізде мұрағат директоры Сәуле Мәлікова.
Ғалымдардың, өлкетанушылардың талқылауынан өткен карта ауқымы болашақта толықтырылмақ. Олардың ішінде Қарасай мен Ағынтай батырларға арналған мемориалдық кесене Қазақстан халқы бірлігінің символы тәріздес. Айғаным қонысы да сәулет өнерінің айшықты белгісі саналады. Солай бола тұра археологиялық, этнографиялық мол мұраларымызды насихаттау арқылы туристер ағынын көбейтудің жолдарын қарастырудың орнына әлі де бейқамдық таныту жараспайды. Бұлай таусыла сөйлеуіміздің бір сыры, өңірде «Ежелгі Тараздың қазыналары» атты көрме өтіп, жастар екі мыңжылдық тарихы бар шаһар көшіп келгендей үлкен әсер алды. Сол сияқты «Әзірет Әлі» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық музейі ұсынған «Киелі Түркістан» көрмесінде археологиялық, нумизматикалық, көне замандарда қолданылған қару-жарақ, этнографиялық экспонаттар да үлкен ықылас тудырды. Облысаралық байланыстар көкжиегін кеңейткен дұрыс. Бұған қоса өңірден тысқары жерлерде көшпелі көрмелер ұйымдастырылса ұтылмайтынымыз анық. Оған тараздықтар мен түркістандықтардың тәжірибесі – бірден-бір мысал.
Бабалардан қалған ұлы мұралар киелі жерлер картасына енген нысандармен ғана шектелмесе керек. Облыс орталығының бір өзінде іргетасы өткен ғасырларда қаланып, халыққа қалтқысыз қызмет етіп келе жатқан сәулетті ғимараттар аз емес. Бір өкініштісі, көбі жекеменшік иелеріне берілгендіктен күтусіз қалғаны анық аңғарылады. Солардың бірі көпес Янгузаров тұрғызған «Қалыңдық үйінің» бүгінгі жайы адам жыларлық халде. Осыдан екі жыл бұрын 60 миллион теңгенің күрделі жұмыстары сапасыз жүргізілгендіктен, баяғы таз қалпына қайта түскен. Жұртшылықтың жергілікті киелі карта тізіміне Тоқсан би, Сүйір, Сары батырлардың кесенелері де енсе деген өтініштерін жиі естіп жүрміз. Олар жайлы жинастырылған құжаттар жеткілікті. М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің профессоры, белгілі ғалым Зарқын Тайшыбай Елбасының бағдарламалық мақаласында білім беру саласында ауқымды өлкетану жұмыстарын жүргізу міндеті қойылғанын, бұл орайда патриотизмнің ең жақсы үлгісі орта мектепте туған жердің тарихын оқудан көрініс тапса игі деген ұсынысын алға тарта отырып, Сәбит Мұқановтың туған жер туралы толғаныстары, атамекеннің әр тасы мен төбешігі, айнадай жарқыраған көлдері мен шоқ-шоқ тоғайлары жайлы жазған жазбалары отансүйгіш оқулығындай жетелеп отыратынына нақты мысалдар келтірді. Сәбең бір жазбасында «Петропавлға келіп сұрастырсам, Жаманшұбар жерінің қай совхозға қарауын білетін адам жоқ екен» дей келіп, ойша құрған жоспары бойынша сағынышын басып, көкірек кере тыныстап, қазақ даласының өгей ұлдары түсіне бермейтін көркем келбетін, өзі ежелден жаңылмайтын жол сорабын қағазға түсірген. Олардың арасында Бүгілім, Алтай-Мұрат, Қоржынкөл, Уақ-шоға, Батпақкөл, Өтей-Дәуіш, Мәмек, Аңдамас, Шәліңке секілді географиялық картадан жоғалып кеткен атаулар ұшырасады. Меніңше, «Сәбең жолы» туристік маршрутқа сұранып-ақ тұр. Тұнып тұрған шежіре дерсің. Өзге де қаламгерлердің, зерттеушілердің жер-су атаулары туралы «топонимика» деп аталатын ғылымның танымдық, тәрбиелік маңызына назар аударылып, оқулықтарға енсе, құба-құп болар еді. Халық тарапынан қойылған жер-су аттары – тарихи төлқұжатымыз. Өкінішке қарай, өңірдің топонимикалық кеңістігінде шешімін таппаған мәселелер көп. Жер-су атауларын жинақтап, реттеу, бір ізге келтіру, дұрыс таңбалау, тарихи атауларды қалпына келтіру, аймақтық сөздіктер шығару, географиялық атаулар каталогын құрастыру – осының бәрі жинақылықпен, жүйелілікпен орындалса, жастар үшін жалпыұлттық патриотизмнің нағыз өзегіне айналар еді. Бұл орайда жер жағдайын жақсы білетін өлкетанушылармен, ақсақалдармен, тіл мамандарымен ақылдасу артықтық етпейді. Әр облыстың топонимикасына зер салып, атамекен атауларына отансүйгіштік тәрбиелеудің құралы ретінде қарап, тіл білімі тұрғысынан ғана емес, педагогика, тарих, әлеуметтану ғылымдары бағыттары бойынша да қайта зерделеген жөн. Әр жас жеткіншек өз отанын мақтан еткенде ауылының, өзені мен көлінің, төбесі мен тауының қалай аталғанын біліп өссе, тарихи жәдігерлерге ерекше құрметпен қарары еш күмән тудырмайды, деген Тайшыбай Сыздықұлының сөзіне алып-қосарымыз жоқ.
Өңірдің біртуар перзенттері өніп-өскен елді мекендер де қасиетті жерлер ретінде қамқорлыққа бөленіп, лайықты мәртебесін алса деген ұсыныс-тілектер де негізсіз емес. Тарихи танымы мен тағылымы ұшан-теңіз аймақтың бірі –Айыртау ауданы. Осы жердегі Сырымбет тауының бір бөктерінде Ақан сері туған. Серінің атақонысы – Кеңашы, бүгінде Ақан сері ауылы аталады. Осыдан 20 жыл бұрын 200-ден астам адам тұрса, бүгінде үштен екісі басқа жаққа қоныс аударған. 65 коттедждің 47-і қаңырап бос тұр. Жанға қатты бататыны, қоладан құйылып, мәрмәртаспен көмкерілген «Ақан сері-Құлагер» көпфигуралы сәулеткерлік композициясының әбден тозғаны байқалады. Жалғызтаудағы Сандыбай бұлағы бойында орналасқан Үкілі Ыбырай ауылында тоғызжылдық мектеп жабылудың аз-ақ алдында тұр. Туған жерге туын тігуді мақсат еткен қалталы азаматтар табылып жатса, аруақ риза болар еді. Айғаным ханша қонысындағы «Төре зираты» жұтап тұрған еді. Осыдан бірнеше жыл бұрын аудан әкімдігінің қолдауымен қабірге еңселі кесене орнатылып, айшықты орынға айналды. Ауылдықтар осындағы Шоқанның ескерткішін де бүлінуден аман алып қалыпты. Ұлттық мақтанышымыздың қайнар бұлағы іспеттес тарихи тұлғалар дүниеге келген елді мекендерді сақтап қана қоймай, түлетудің аймақтық бағдарламасын жасап, қаражат қарастырудың мезгілі пісіп жеткен секілді.
Өмір ЕСҚАЛИ,
«Егемен Қазақстан»
Солтүстік Қазақстан облысы
