Елімізде автокөліктердің жыл сайынғы өсімі шамамен 127 мың бірлікке жетіп отыр. Яғни осы қарқын сақталатын болса, онда 30 жылда бүгінгі көрсеткіш 2,5 еседен артып кетері сөзсіз. Демек бүгінгі автомобиль жолдары мен қала көшелеріндегі көлік инфрақұрылымы ертеңге сай келмейтіндігі анық байқалады. Осындай өсім салдарынан жолайрықтар мен тұрақ мәселесі күрделі шиеленіске түсері сөзсіз. Ал қазіргі жолайрықтар мен қалалық аса ірі магистральдардың (мысалы Алматыдағы Райымбек, Рысқұлов, әл-Фараби, Сүйінбай даңғылдары және т.т.) тәуліктік өткізгіштік көрсеткіштері небәрі 80-100 мың автомобильге ғана есептелген. Бұл қолданыстағы даңғылдардың ендігі көліктік реттелуі бір деңгейлі қозғалыспен шешілмейтіндігін анық көрсетіп тұр. Тіптен, қазіргі салынып жатқан екі деңгейлі жолайрықтары да даңғылдардың (магистральдық) өткізгіштік қабілетін соншалықты көтере алмайды. Басты қолбайлау – еліміздің ірі қалаларында салынып жатқан жолайрықтар бір ғана қиылыстың мәселесіне бағытталған. Ал көліктік іркіліс бір ғана емес, осы көшенің толық ұзындығына қатысты орын алады. Оның үстіне, салынып жатқан жолайрықтардың техникалық пішіндері қазіргі қозғалысты толық қанағаттандыра алмайды. Нәтижесінде осы арадағы жылдамдық шектеулері еріксіз орын алады. Мұны дамыған елдерде тораптық іркіліс деп атайды. Тораптық іркіліс магистраль көшенің барлық қиылыстарымен жіптей байланыста болады. Сондықтан бір көшедегі іркіліс тоқ тізбегі сияқты басқа да көше аралықтарына әсер етіп отырады.
Осы орайда еліміздің ірі қалаларындағы көлік кептелісін шешуге біржақты қарауға болмайды. Өйткені біз жолайрықтарды да салармыз, жолды да кеңітерміз, бірақ халық қолындағы көліктің өсуін тоқтата алмаймыз ғой.
Бұл ретте біздің елдің әу бастан-ақ аграрлық ел екендігін ескергеніміз жөн секілді. Жылқыны үйірімен, сиырды табынымен, қойды отарымен бағып үйренген халықты не үшін қалаларға тықпалаймыз? Біз бұдан не ұтамыз? Сондықтан ауылдарымызды сақтап, ондағы халық тұрмысын жақсарта отырып, мұны жоғарыда қозғалған ірі қалалардағы көлік қозғалысы іркілісін тоқтатудың бірден бір жолы ретінде қарастырғанымыз жөн болар еді.
Соңғы жылдарда Астанадағы адам санын, жуырда Шымкент халқының санын миллионға жеткіздік. Әрине, сырт көзге қуанарлық жайт... Бұл үш қалаға 3,73 млн адам мен 1,23 млн автомобильді сыйғызу оңай болмайтындығы өз алдына, қаланың бір көшесін қалпына келтіруге кеткен қаржы шығынымен 15 ауылдың агробизнесін аяғынан тік қоюға болар еді. Осыны ұғатын кезіміз жеткен секілді.
Бүгінде жол салу мәселесі Қазақстанда керемет дамып отырғандығы рас. Бірақ сонымен қатар, табиғи материалдардың да есепсіз жұмсалып жатқандығы да ащы шындық. 2015 жылдан бастап Алматы мен Талдықорғанның арасына техникалық бірінші санатты жол салынды. 260 шақырым аралықта тау жоталары қаншама жерден кесіліп, микроклиматтық ауытқуларға жол берілді. Бұл қарапайым мысал. Ал сол жолдардың ертеңгі күтімі не болмақ?
Мені ойландыратын тағы бір мәселе – Алматы қаласының шамадан тыс далиып бара жатқаны. Мұнда барлық қазақты жинап алып, Қытайдан, Түркиядан, Қырғыз елінен майда-шүйде тауарлар сатып алып, оны өз елімізге әкеліп қайта сату арқылы Қазақстанның орта және шағын бизнесін дамытпақпыз ба? Сонда кешегі ауыл тұрғыны бүгінгі қала саудагері болып шыға келмек қой? Қытай оңайшылықпен бізбен майда-шүйде бизнестік қатынасқа бара қоймайды. Олардың есебі тым тереңде. Қазақ халқының ірілі-ұсақты қалаларға шоғырланғандығы олар үшін оңтайлы әріптестік. «Сен қалада жүре тұр, мен жеріңді ала тұрайын» дегендей. Ал мұның арты не болмақ? Мысалы, қазірдің өзінде Шығыс Қазақстанның ауылды жерлері толығымен тоқырауға түскен. Оны өз көзімізбен де көріп жүрміз. Халық неге шығыстан кете бастады? Неден қорқады олар?
Мәселені жөнімен шешу үшін Елбасының биылғы Жолдауына терең көңіл бөлуіміз керек. Агробизнесті – қазақ халқының ата кәсібі ретінде дамыту, ауылға дипломды жас мамандарды тарту, елді мекендер мен шалғай қыстауларды игеру, ауылды жерлерде «100 аурухана, 100 мектеп», «Нұрлы жол» бағдарламасын іске асыру – мұның бәрі терең ойластырылған, нақты шешімі жүйеленген дұрыс бағыт. Ендеше оны неге дұрыс жүзеге асырып, өңірлердің теңгермелі дамуын қамтамасыз етпеске?
Халық неге жеке шаруашылыққа жұмыла кіріспеді? Неліктен агробизнес жүйеленбеді? Жауап біреу-ақ. Бұл алып елдердің, дәлірек айтсақ алып көршілеріміздің халыққа тигізіп отырған нарықтық ықпалы. Олар үшін жеке кәсіпкерлік өте тиімді саясат. Ал біздің халық сол ықпалдың шырмауынан шыға алмай отыр. Сол шырмаудың ептеп болса да жолын тапқан кейбір жеке кәсіпкерлерге де көршілеріміздің ықпалы тимей отырған жоқ. Өйткені еліміздегі жеке шаруаның өнімі «көршілердің» өнімімен бәсекелесе алмайды. Олай болса, елімізде жеке кәсіпті дамытамыз дегенді ендігі арада жедел түрде басқаша қарап, өткен дәуірлердегі халқымыздың басынан өткен кейбір аграрлық жетістіктерді қайта саралағанымыз, қабылдағанымыз орынды сияқты. Бұл арада мал да бағылады, егін де салынады, ұлттық өнім де оп-оңай шығады деуден аулақпын. Агроөнеркәсіпті ұлттық нақышта дамыту үшін бірлескен, кешенді технологияларды жүзеге асыру қажет. Сұрақтың да, жауаптың да кілті осында. Ал халық болса бірте-бірте еріксіз жеңіл кәсіпке ойысып барады. Атамыз шұғылданбаған «алыпсатарлыққа» жол беріп алғанымыз шындық.
Қашанғы жер қойнауы мен табиғат байлығына мойын ұсынамыз?..
Мүмкін, ірі қалалар мен облыс орталықтарындағы халық санына шектеу қойып, ауылды елді мекендер мен орта қалаларды (аудан орталықтары мен өнеркәсіптік қалаларды) дамытуға баса назар аударғанымыз жөн болар. «Судың да сұрауы бар» деуші еді ғой халық. Біздің халыққа 35-50 қабатты зәулім ғимараттар қаншалықты қажет? Басқа халықтар секілді жер тапшылығын көріп отырған жоқпыз ғой.
Меніңше, Астананың, Алматының, Шымкенттің ендігі өсімі – Қазақстанның экономикалық дамуына елеулі қиыншылықтар әкелетін сияқты. Оның территориялық өсіміне бүгінгі инфрақұрылымдық даму мүлдем сай келіп тұрған жоқ. Сондықтан елімізге экономикалық дамудың жаңа механизмдерін құру қажет-ақ. Бұл механизмдер тікелей қала мен көлік инфрақұрылымдары арасында, елді мекендер мен агробизнес арасында, халық пен әлеуметтік тұрмыс арасында қайта құрылса демекпін. Қазақта «Көрпеңе қарай көсіл» деген бар емес пе? Ендеше шетелдік технологияларды өлшеусіз қабылдап, оған есепсіз мойын ұсынып отырмалық. Шетелдік әр технологияның астарында алуан сиқыр жатыр. Бізді олар ешқашан жаңа технологияларға үйретпейді. Бір жылдың өзінде бір ғана технология мың құбылады, мың өзгереді, мың рет атын да, затын да өзгертеді. Біз оны меңгеріп те үлгермейміз. Бұл дегеніміз – саналы түрде басқаға бодан болумен пара-пар.
Қала ғимараттары биіктеген сайын шетелдік технологияның құны артады және бодандыққа баратын жол кеңейе береді.
Өкініштісі, жоғарыда орын алған қала мәселесі, агробизнес немесе халықтың ата кәсібі туралы мәселелер бүгінгі таңда жергілікті әкімдіктер тарапынан дұрыс қолға алынбай отыр. Қала әкімдіктері, әсіресе ірі қаладағы әкімдер қала территорияларын дамытудың Қазақ еліне қажеті жоқ екендігін түсінсе деймін. Жол күтіміне кеткен жыл сайынғы шығындар мағыналы әрі жүйелі жұмсалса, бұл халық мүддесіне орасан пайда берер еді. Негізі бұзылған жолдардың беткі жамылғысын қайта-қайта жаңалағаннан ұпай жинай алмаймыз. Жолдың астыңғы, негізгі қабаты қалыбына келтірілмейінше оның беткі жамылғысы қаншалықты «сипалағанымызбен» талапқа сай қызмет атқара алмайды. Қала инфрақұрылымы (жолайрықтар, тұрақтар, суағарлар, т.т.) мен жолдың кемі 50 жылға есептелген өткізгіштік сипаттылықпен салынғаны абзал. Кезінде ғылыми зерттеулерден толық өтпей салынған жолайрықтар бүгіннің өзінде көліктік қозғалысқа сәйкес келмей отыр. Әрине бұл бастама Қазақстанның ірі қалаларының инфрақұрылымдық жаңғыруы үшін алғашқы қадам болғаны рас. Өкініштісі, бүгінгі жүргізіліп жатқан жобалар әлі де болса заманауи талаптарға сай жалғасын тауып отырған жоқ. Өйткені қозғалыс қарқындылығының болашақ өсімі мен көлік ағымының біртектілігі және тораптық жүйелеу негізі назардан тыс қалуда.
Мекемелердің ауласында тұрған қоршауларды қиратқанша, оның орнына қала көліктерінің қозғалысын реттеудің заманауи жобаларына ауыссақ дұрыс болар еді.
Жоғарыда аталғандай, қала көшелеріндегі көлік қозғалысын біржүйелі реттеуге ауыстырар күн де жеткен сияқты. Қаланың инфрақұрылымын заманауи дамыту үшін ең алдымен ондағы халық санына шектеу қойылып, сырттан (басқа елдерден) келген сауда кәсіпкерлерінің ағымын тежеген, оларды қатаң бақылауға алған жөн секілді. Өз халқымыз жұмыссыз отырғанда, елімізге басқа елдерден не себепті жұмыс күштерін алдырамыз. Шетелдік технологиялар мен заманауи материалдарды ел нарқына есепсіз енгізу – өз өнеркәсібімізге балта шапқанмен бірдей екендігін түсінетін уақыт жеткен секілді.
Біз – Ұлы Дала еліміз. Жер көлемі жағынан әлем елдері арасынан тоғызыншы орын аламыз. Ғасырлар бойы халқымызды дала асырап келді. Ендеше өркениеттің жөні осы екен деп, халықты қалаға жинау, барынша ірі қалаларды жасау бізге тиімді ме? Біз өз ерекшелігімізді неге ескермейміз?!
Әбді ҚИЯЛБАЕВ,
техника ғылымдарының докторы,
Халықаралық көлік академиясының академигі
