Құжаттың маңызы арта түсіп отыр
– Төрегелдi Шарманұлы, Алматы декларациясының 40 жылдық мерейтойы құтты болсын! Әңгімеміздің әлқиссасын адамзат тарихында медицина саласының «Ұлы хартиясы» аталған декларацияның тарихы мен басты мазмұнынан бастасақ.
– Рахмет. Алғашында Ташкентте өткізіледі деп жоспарланған бұл конференцияны Алматыда өткізуге ықпал еткенім рас. Дегенмен Алматы конференциясын өткiзуге жалғыз менің шамам қайдан жетсiн?! Бұл сол кездегi денсаулық сақтау саласы өкiлдерiнiң бiрлескен еңбегiнiң жемiсi еді.
Мен сол кезде Қазақ КСР Денсаулық сақтау министрi қызметін атқардым. 1976 жылы Дүниежүзiлiк денсаулық сақтау ұйымы Женевада өткен мәжiлiсте өздерiнiң медициналық жедел жәрдем мәселесiне арналған кезектi конференциясын Кеңес Одағында өткiзу туралы шешiм қабылдады. КСРО Денсаулық сақтау министрi Б.Петровский Ташкенттiң кандидатурасын ұсынды. Ал ол заманда Ташкенттiң Орта Азияның бейресми астанасы, орталығы болып есептелiп келгенiн бәрiмiз бiлемiз. Бұл ұсынысқа мен үзiлдi-кесiлдi қарсы болдым да, Алматыда өткiзудi ұсындым. Тіпті, Д.Қонаевқа кiрiп, «Қазақстанның аты үшiн, Алматының даңқы үшiн осы конференцияны бiз өткiзейiк. Бұл – Қазақстанның абыройын көтередi, тарихта аты қалады» деген едiм. Содан мәжiлiстен кейiн КСРО-ның денсаулық сақтау министрi Б.В.Петровскийге жолығып, егер конференция өткiзiлетiн орын жөнiндегi пiкiр өзгертiлiп жатса, Алматы қаласын үмiткер қатарына қосуды өтiндiм. Бұл сөзімді онша құптай қоймаған Борис Васильевич Ташкентпен Алматы теңесе алмайды деуге дейiн барды. Министрдiң бұл сөзi намысымды одан бетер қайрады. Сөйтіп КОКП Орталық комитетiнiң ғылым және мектеп бөлiмi меңгерушiсiнiң орынбасары Валерий Александрович Балтийскийге жолығып, өз пiкiр-ұсынысымды жеткiзiп едiм, «Неге болмасқа, тырысып көр. Алайда бұл үшiн өз елiңдегi Орталық Комитеттiң келiсiмiн ал, Қазақстан басшысынан қолдау тапсаң, жақсы болар едi», деп жауап бердi. Әлемдiк жиынның Алматыда өтуiне көп қарсылықтарға қарамастан бар күшiмдi салып, Алматыны үмiткер қала ретiнде ақыры тiркеттiм. Конференция өткiзуге дайындық белсендi жүргенi соншалық, форумды өткiзу орнының үмiткерлерi қатарына Ташкент пен Алматы ғана емес, Тбилиси мен Новосибирск, Баку қалалары да кiрдi. ДДҰ атқару комитетiнiң Бас директоры, оның орынбасары, КСРО денсаулық сақтау министрiнiң сыртқы байланыс басқармасының басшысы О.П.Шепин, ДДҰ бас директорының қаржы мәселелерi жөнiндегi көмекшiсi бар, арнайы комиссия құрылды. Әрбiр үмiткер қалаға шектеулi қысқа мерзiм – екi күн берiлдi. Осы екi күн iшiнде бiз конференцияны өткiзу мүмкiндiктерiмiздi дәлелдеп шығу керек болатынбыз.
Комиссия алдымен Тбилисиге, одан кейiн Ташкентке барды. Неге екенi белгiсiз, комиссия Ташкентте екi күн емес, үш күн болды. Бекiтiлген мерзiмнiң ұзартылуы және оның Алматы есебiнен алынғанынан кейiн-ақ конференцияны өткiзуге Ташкенттiң таңдап алынғаны белгiлi едi. Б.В.Петровскийдiң де көздегенi де сол болатын. Мұны бiлген сайын үмiтiм үзiлгендей көрiнгенiмен, дайындыққа селқос қараған жоқпын. Комиссия Алматыда бiр-ақ күн болды. Бiрақ, бiз осы бiр күннiң әр сағат, әр минутын сәттi жоспарлап отырдық. Конференция өткiзiлетiн Ленин, қазiргi Республика сарайының ғимараты, Ұлттық кiтапхананы аралап көрдi. Ленин сарайын аралап жүргенде комиссия мүшелерi дәретхана маңында көп кiдiрiп қалды. Бiр сылтау тапқан шығар деп барсам, ондағы тазалық мәселесi комиссия көңiлiнен шықса керек. Кешке қарай Денсаулық сақтау министрлiгiнiң конференц-залында Қазақстанның денсаулық саласы жайында кинофильм көрсетiлдi. Атақты әртiстердiң күшiмен концерт қойдық. Кешкi астан кейiн комиссия Новосибирскiге ұшып кеттi. Үшiншi күнi Мәскеуден О.П.Шепин телефон шалып, Алматының комиссия мүшелерiнiң таңғалдырғанын, әсiресе тазалығымен сүйсiндiргенiн айтып, Конференцияны Алматыда өткiзу жөнiнде шешiм қабылданғанын жеткiздi.
Бұл оқиғаға Компартияның Саяси Бюросының мүшесi Д.Қонаевтың араласуы да үлкен рөл атқарды. Сөйтіп 1978 жылы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы мен ЮНИСЕФ-тің бірлескен жұмысының нәтижесінде алғашқы медициналық жәрдем тақырыбында атақты Алматы конференциясы өтті. Бұл жиынға денсаулық сақтау iсiнiң өкiлдерiмен бірге мемлекет, үкiмет басшылары, депутаттар, губернаторлар қатысты. Олардың қатарында АҚШ сенаторы Эдуард Кеннеди де бар едi.
Конференция нәтижесінде арнайы декларация қабылданды. Осы құжаттың негізінде дүние жүзі мемлекеттері адамдарға алғашқы медициналық жәрдем беру құқығына ие болды. Бұл медицина саласының әлем бойынша жеткен жетістігі еді. Сондықтан бұл декларация адамзат тарихында медицина саласының «Ұлы хартиясы» деп аталды. Бұл бағаны құжатқа ДДҰ президентi Н.Махлер берген едi. Декларацияның маңыздылығы сол, балалардың өлімі азайып, орта жастың деңгейі ұлғайды, жалпы халықтың денсаулығы жақсарды.
Сол кездегі Денсаулық сақтау министрі ретінде республика атын әлемге танытқаным үшін алғыс алудың орнына қатаң қудалауға ұшыраған болатынмын. Клиникамыздың мақсаты ұлттық тағамдарды зерттеу болғандықтан, маған «ұлтшыл» деген айып та тағылды. Тіпті клиникамда ем алған науқастардың өзіне Орталық Комитет сөгіс жариялады. Осылайша клиниканың жүргізіп отырған жұмысының аясы тарылып, тоқтатуға мәжбүр болдық. Сол замандағы солқылдақ саясаттың салдарынан туған елден сырт айналып, Мәскеуде еңбек еткен кездерім де болды.
– Алғашқы дәрiгерлiк көмектi жетiлдiруге арналған бұл халықаралық конференция несімен құнды? Оның маңыздылығы туралы айтып берсеңіз.
– ХХ ғасырдағы денсаулық сақтаудың ұлы хартиясы деген атпен тарихқа енген Алматы декларациясы – дүниежүзiлiк денсаулық сақтаудың iргетасын қалаған құжаттардың бiрi де бірегейі. Алғашқы медициналық-санитарлық көмектiң ұлттық жүйесiн ұйымдастыру тұжырымдамасы алғаш рет құжатпен бекiтiлдi. Алғашқы дәрiгерлiк-санитарлық көмек көрсету туралы бұл декларацияға биыл 40 жыл толғанымен, өзiнiң маңыздылығын әлi жойған емес. Медициналық көмек көрсетудiң қолжетiмдiлiгiн, сапасы мен сабақтастығын қамтамасыз ету, тұрғындардың денсаулығы мен әл-қуатын тұрақты жақсарту бүгiнде Қазақстанның басым бағыттарының бiрi болып отыр. 40 жыл бұрынғы уақытпен салыстырғанда халық денсаулығы жақсара түстi, өмiр сүру мерзiмi анағұрлым ұзарды. Саламатты өмiр сүру саламатты тамақтану қағидалары қалыптасты.
Жалпы, алғашқы медициналық-санитарлық көмек дегеніміз – жекелеген тұлғалардың, отбасының және қауымның денсаулық сақтау жүйесiмен алғашқы деңгейдегi қарым-қатынасы – медициналық-санитарлық көмектi адамдардың тұрғылықты мекенiне және жұмыс орнына барынша жақындататын, халық денсаулығын қорғау процесiндегi әуелгi кезең. Егер болашақта дүние жүзi халқының денсаулығы жақсы болсын десек, алғашқы медициналық көмекке қолжетiмдiлiктi күшейту қажет. Бұл ретте жиында жер-жерден келген мамандар осыны дамыту жағдайын ортаға салады. Бұдан өзге конференция қатысушылары дүниежүзi бойынша қарапайым халыққа дәрiгерлiк көмек жүйесiн жетiлдiру, дамыту, орын алған кемшiлiктердi түзету мәселелерiн тілге тиек етеді. Сонымен қатар Дүниежүзiлiк Денсаулық сақтау ұйымының сарапшылары алғашқы медициналық-санитарлық көмектiң инновациялық үлгiде сапасы мен тиiмдiлiгiн арттыру, осы саладағы ең жауапты қызметтi атқаратын мейiрбикелердiң мәртебесiн арттыру, дәрiгерлер мен орта буынды мамандар дайындау iсiн жақсарту, сонымен қатар көлiктегi медицинаны жан-жақты дамыту мәселелерiн талқылайды. Профилактикалық iс-шараларды жандандыру мәселелерiне мән берiлмек. Аурудың алдын алу үшiн жүргiзiлетiн iс-шаралардың ұлт денсаулығын жақсартудың басты кепiлi екенiне көз жеткiзетiн кезең келдi. Сондықтан бұл халықаралық құрылтайда бiз алғашқы медициналық-санитарлық көмектi дамытудың стратегиясын қабылдауға тиiспiз және қабылданатынына сенiмдiмiн.
Форум бес жыл сайын аталып өтеді
– Халық мүддесiне бағытталған құжаттың қабылданғанына 40 жыл толды. Не өзгердi, алғашқы медициналық-санитарлық жәрдем саласында қандай жетiстiктерге қол жеткiздiк?
– 1978 жылғы Алматы декларациясын қабылдауға мұрындық болған Конференция сол заманның қажеттілігінен туған дәрігерлік кеңес іспетті. Себебі сол кезге дейін дүние жүзінде бес жасқа дейінгі балалардың 15 миллиондайы алғашқы дәрігерлік көмектің болмауы кесірінен көз жұматын. Міне, әлемнің 140 елінен делегация қатысқан сол Конференцияда бірауыздан қабылданған Алматы декларациясы жаңа туған сәби перзентханадан үйіне оралысымен оның және анасының жағдайын дәрігерлердің үйіне барып қадағалауына қол жеткізді. Адамдар түрлi аурулардан, әсiресе әлеуметтiк аурулар тобына жататын қатерлi iсiк, туберкулез, жүрек-қан тамырлары ауруынан көп қайтыс болатын. Ал қазiр қарап отырсаңыз, ана мен бала өлiмi азайып, қауiптi дерттердiң алдын-алудың арқасында қатерлi ауруларды ерте кезеңнен анықтап, сауықтыру iс-шаралары жақсарды. Жыл өткен сайын ана мен бала өлiмi, қауiптi дерттерден болатын өлiм-жiтiм көрсеткiштерi азайып келедi. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың көреген саясатының арқасында денсаулық сақтау саласын реформалау iсi нәтижелi жүргiзiлiп келедi. Мәселен, Қазақстанның денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011–2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» мемлекеттiк бағдарламасы дәрiгерлiк-санитарлық және әлеуметтiк шараларды жүзеге асыру мәселелерiн жан-жақты қамтыды. Ал 2011 жылдың 1 қаңтарынан бастап енгiзiлген Бiрыңғай ұлттық денсаулық сақтау жүйесi, Саламатты өмiр салтын қалыптастырудың, саламатты тамақтану мәселелерiнiң ұлттық бағдарламаларының қабылдануы, Елбасының халық денсаулығын жақсартуға қамқорлығының жарқын көрiнiстерi болғаны сөзсiз. «Саламатты Қазақстан» бағдарламасында дәрiгерлiк-санитарлық көмектiң негiзгi тiрегi – аурудың алдын алудың тиiмдiлiгi, ауруды ерте анықтау, емдеу тәсiлдерi, тұрғындардың денсаулығын жақсартып, өмiр сүру жасын ұзарту көзделген болса, қазiргi таңда осы мiндеттер толығымен жүзеге асырылуда.
Бүгінде Қазақстанның денсаулық сақтау саласы қарыштап дамып, өз мүмкіндіктерін әлемге мойындатып отыр. Бұл ретте Денсаулық сақтау министрлігі еліміздегі медициналық қызмет сапасын жақсартуда көптеген ауқымды жұмыстарды жүргізіп келеді.
Тағы бір айтатын мәселе, қазіргі медицинаның ұстанған бағыты – дәлдік пен нақтылық. Яғни, науқасты ота жасауға жеткізбей, диагнозын ерте анықтап, аурудың алдын алуға мүмкіндік ашылды. Бүгінгі медицинаның техникасы мен технологиясы көш ілгері дамыды. Ақпарат алмасу, науқастарды тіркеуге алу, емдеу – барлығы да автоматтандырылған. Денсаулық сақтаудың бірыңғай ұлттық жүйесі деп аталатын дәл қазіргі таңдағы жетістігі де азаматтарға барынша тиімді қызмет көрсетуге көшті дей аламыз. Азаматтарымыз қай жерде емделгісі келеді, порталға тіркеле отырып, өзіне аурухананы таңдай алады. Бір сөзбен айтқанда, бүгінде Алматы декларациясы жаңа инновациялық бағытта дамып келедi.
– Күзде өткiзiлетiн мерейтойлық конференциядан қандай жаңалық күтесiз?
– Биыл 25-26 қазанда Астанада ДДҰ мен БҰҰ БҚ алғашқы медициналық-санитарлық көмек (АМСК) жөніндегі Алматы декларациясының 40 жылдығына арналған үлкен жиын өтеді. Оған 190-нан астам Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымына мүше мемлекет өкілдері қатысады деп күтілуде. Халық мүддесiне бағытталған айтулы бес жыл сайын аталып өтеді.
Жалпы, әйгілі оқиғалардың біріне айналған конференцияның 25, 30, 35 жылдық мерейтойлары кітап болып басылып шықты. Бұл басылым бірнеше тілде жарық көрді. Кітапқа БДҰ мен БҰҰ БҚ-ның жаңа басшылары жоғары баға берген болатын. Жалпы, әлемдік тәжірибеде мұндай ірі халықаралық ұйымдардың жетекшілері алғысөз жаза бермейді. Тіпті ғылыми монографияны үшінші рет қайта басу мүлдем кездеспейді. Бұл әрине, еңбектің қаншалықты маңызды екенін көрсетеді.
Кез келген заңнаманың тиімді не тиімсіздігі оның жұмыс істеу барысымен анықталады. Бұл басқосуда алғашқы медициналық көмек көрсетудің практикалық мәселелері, яғни дәрігерлердің күнделікті жұмыс барысында ұшырасатын емдеудің жаңа тәсілдері талқыланады. Медико-санитарлық көмек көрсетуге енгізіліп отырған жаңа заңнамалық өзгерістермен таныса алады. Еліміздің білікті, білімді мамандары, сондай-ақ еңбек жолын енді бастаған жас мамандар шетелдің тәжірибелі дәрігерлерімен өзара тәжірибе алмасады. Алғашқы медико-санитарлық көмек көрсету саласында қызмет етіп жүрген медицина қызметкерлері әлемде болып жатқан медицинаның соңғы жаңалықтарымен танысады. Осындай басқосулар мамандардың денсаулық сақтау саласындағы жаңа тәжірибелермен алмасып, сондай-ақ осы салаға қатысты елімізде соңғы жылдары қабылданған заңдар мен түрлі қаулы-қарарларды да қарастыруға мүмкіндік алады.
Әңгімелескен
Айнаш ЕСАЛИ,
«Егемен Қазақстан»
