Тілеп Аспантайұлы – ХVIII ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген композитор, күйші әрі қобызшы. Он үш жасында қобызбен жалындап күй тартқан. «Тілеп Қобыз» сара-йында елорданың 20 жылдық мерекесі құрметіне өткізілген ішекті-ысқышты, қобыз тектес аспаптарда орындаушылар байқауына әйгілі қобызшы Тілеп Аспантайұлы есімінің берілуінде сондай үлкен тарихи мән бар. Тұлғаның туғанына биыл 260 жыл толып отыр. Соған орай «Тілеп» қайырымдылық қоры мен Халық Қаһарманы Сағадат Нұрмағамбетов атындағы халықаралық қоғамдық-қайырымдылық қоры ұйымдастыруымен өткен байқауға 30-ға жуық өнерпаз қатысып, бақ сынады. Олардың өнеріне арысы Жапониядан, берісі Алтай елінен танымал музыканттар келіп, баға берді.
Мерекелі кештің айшықты сәті туралы ой қозғаған Гран-при иегері Мақсат САҒАТБЕКҰЛЫ бізбен әңгімесінде халық саз аспаптарының ерекше қырлары туралы әңгімелеп берді.
– Қобызшылар байқауы осымен биыл Қазақстанда екінші рет өткізіліп отырғаны белгілі. Бұл байқауды қолға алудағы басты мақсат не?
– Алғашқы сәттен бастап-ақ өнер бәйгесінің кең қолдау тауып ала жөнелгені қуантады. Бұған дәлел – былтыр додаға 30-дан астам елден өнерпаз қатысқан болатын. Сонау Солтүстік Америка мен Еуропаның, Азия мемлекеттерінің басын бір идеяға топтастырып, бәйгеге қосу дегеніңіз адам айтса нанғысыз үлкен еңбек әрі әлемдік деңгейдегі халықаралық сайыстардың өзінде өте сирек кездесетін құбылыс емес пе?
Тағы бір айта кететін жайт, мұндай ұлттық ірі жобаның қазақ елінде өткізілуі көңілге мақтаныш сезімін ұялатады. Мақсат – қазақтың қара қобызын әлем жұртшылығына насихаттау, кәсіби биік деңгейге көтеру, сол арқылы халқымыздың музыкалық мұрасы мен мәдениетін, жан-дүниесі мен тарихын жан-жақты таныту. Өйткені қазақтың жанын түсіну үшін алдымен қобыз аспабы үніне құлақ түруге тура келеді. Халқымыздың арман-мұраты, қайғы-шері, мұң-зары, жанайқайы мен толғанысы қасиетті аспаптың қоңыр даусымен ғана айшықты бедерленеді, баяндалады. Мәселен, қобыз 2 мың жыл бұрын дүниеге келген деген дерек кім-кімге де ой салмай қоймайды. Алтайдың баурайынан VI ғасырдағы қобыз табылыпты. Ғажап қой! Қобыз өнеріне қолдау білдіріп, қамқорлық танытып жүрген меценат, «Тілеп» қайырымдылық қорының президенті, қазылар алқасының төрағасы Сапар Ысқақов ағамыз Тілеп Аспантайұлының тікелей ұрпағы болып келеді. Міне, сол кісіден әлгі мұраның Ұлан-Батыр музейінде сақтаулы тұрғанын естіп-білген жайымыз бар. Егер оны VI ғасырда біздің ата-бабаларымыз тарта алған болса, демек тарихтың әлі бізге ашылмаған беймәлім қыр-сыры телегей теңіз деген сөз ғой, ал көкейдің көкжиегіне қондырған көгала үйрек-сеніміңіз соның жай бір азғантай бөлігі, мыңнан бір тамшысы ғана болып қалмақ. Қобыз тарихы 2 мың жылдан асып жығылып жатқанда, оның құдіретті шанағынан шіркін, небір шұғылалы, шұрайлы сұлу өрнек төгілмей тұра ма?
– «Қобыз – скрипканың атасы» деген пікірді арагідік құлағымыз шалып қалып жатады. Осы қаншалықты рас сөз?
– Алтайдың Берелінен жауынгер сүйегі табылды, оның бір жағына семсер, ал екінші жағына қобыздың қойылуы бекер болмаса керек-ті. Қазақтың ер жүрек жауынгер халық болғаны тарихта дәлелденген, ал қобызды жанына әспеттеп жерлеуінде қандай сыр бар деген ой мені үнемі толғантады. Мұның өзі түбі түркінің оны жай дүние санамағанын, өмір сүру дағдысы етене жақын болғандығын аңғартады... Өнер мерекесінде бебеулеген бір ішектен төрт ішекке дейінгі қобыз тектес неше алуан аспаптың үні құлағымнан кетпей қойды. Бәрінің түбі, тегі бір екені орындалу ерекшеліктерінен айқын аңғарылады. Мәселен, моринхур, гиджак, кеманча, ребаб, гудок, гадулка, т.с.с. жалғасып кете баратын көне музыкалық аспаптардың Астана аспаны астында тоғысып, өзгеше өрнекте сән түзеуі жан толқытады. Ұмыт бола бастаған байырғы құндылықтардың қайта бүршік жарып, ортаға оралуы кісіге ұмытылмас әсер сыйлайды.
– Биылғы байқау несімен ерекшеленді?
– Қобыз өнеріне қызығушылықтың барынша арта түскеніне сүйсіндік. Мажарстаннан Бугларка есімді қыз байқауға қатысты. Көргенде таңғалдым. Қобыз киелі аспап болмаса өзгелер осылай сүйе ме? Басқа бір халықтың көне музыкалық аспабында ойнауға осыншалықты құлай жығылу мүмкін бе, сірә? Сол тұрғыдан келгенде, мына байқау өзінің төл музыкасын менсінбей, халықтық туындыларды көзге ілмей жүргендерге үлгі етіп дәріптейтін тағылымды бір дәстүр екен деп ойладым. Орайы келген бір сәтте мән-жайды өзінен анықтап сұрадым. «Тұран» этно-фольклорлық ансамблі орындауындағы шығармалардың бірін қалдырмай тыңдапты. Содан шыңыраудан шырқыраған қобыздың ғажайып дауысына сырттай құмартқан ол мұны қалайда үйренуге бел буған. Сөйтіп өз бетімен оқи келе кәдуілгі шеберлердей емін-еркін көсіле тарта алатын жағдайға жеткен. Қазір толыққанды меңгеріп алған. Орындауы жатық. Оқытқан ұстазы виолончелист екен. Қобыздың қоңыр үнін жанындай жақсы көріп, ұнататыны сырттай байқаған кісіге білініп-ақ қалады.
– Алыс-жақын шетелдерден қанша адам өнер көрсетті?
– Ресей, Мажарстан, Германия, Болгария, Моңғолия, Қытай, Жапония, Өзбекстан, Қырғызстан, Үндістан, Әзербайжан, Израиль, Иран, Сирия, бас-аяғы 15 елдің өрені бақ сынады. Алматы, Астана, Орал, Ақтау, Қызылорда қалаларынан алты орындаушы қатыстық.
Бірінші, екінші және үшінші орындарды иеленген Мәдина Шахгельдиева (Әзербайжан), Тумэнбаяр Содном-Иш (Моңғолия), Маджид Карабаев, Ислом Абдулазизов (Өзбекстан) өнеріне көпшілік тәнті болды. Ең бастысы, бір-бірімізден әлі де үйренетін жақтарымыз көп екен. Сол себепті бұл байқауға қатысушылардың саны келесіде мұнан да арта түсетіні еш күмән туғызбайды.
– Қобыз аспабын үйренгісі келетін шетелдік өнерпаздар көп пе?
– Франциядан, Ресейден, Қытайдан келіп менен сабақ алып жүрген шәкірттерім бар. Олардың саны жыл сайын артып келеді.
– Қазылар алқасы құрамында танымал тұлғалардан тағы кімдер болды?
– Біздің өнерімізге Алтай Республикасының еңбек сіңірген әртісі (Ресей) Болот Байрышев, Жапонияның кәсіби музыканты Такеши Такеучи, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, профессор Раушан Мұсақожаева, Адыгей Республикасының еңбек сіңірген суретшісі, белгілі зерттеуші Замудин Гучев сынды нағыз мамандар баға берді.
– Байқауда кімнің шығармаларын орындадың?
– Тілеп Аспантайұлының қазіргі таңда қолымызда үш күйі бар. Бұлар: «Бақсы», «Аллам жар» және «Толғау». Соның шоқтығы биік саналатын, сирек орындалып жүрген туындысы – «Бақсыны» нарқобызбен, ал екінші кезеңде Ықыластың «Аққуын» қылқобызбен орындадым.
Қазақтың жанын түсіну үшін алдымен қобыз аспабы үніне құлақ түруге тура келеді. Халқымыздың арман-мұраты, қайғы-шері, мұң-зары, жанайқайы мен толғанысы қасиетті аспаптың қоңыр даусымен ғана айшықты бедерленеді, баяндалады.
– Бұл екі аспаптың бір-бірінен қандай айырмашылығы бар?
– Нарқобыздың дауысы кейінгісіне қарағанда әлденеше есе зор әрі жуан болып келеді. Сондықтан күйдің мазмұнын шұрайлы бедерлеп, бояуын солғын тартқызбай, шынайы мәнерде жеткізу үшін әуелі аспаптың үн ерекшелігіне айрықша мән бере білу үлкен рөл атқарады.
– «Тұран» этно-фольклорлық ансамблін көпшілік сүйсініп тыңдайды. Мұндай табысқа қол жеткізудің сыры неде деп ойлайсың?
– Ата-бабамыздан қалған алтын мұраны көз қарашығындай сақтап, байырғы төл дәстүрімізді жалғастырып, ұмыт бола бастаған ұлттық аспаптар сүйемелдеуімен ер түріктің жауһар жыры мен гауһар күйін жаңғырта алуымызда.
«Тұран» – қазақ халқының көне музыкалық аспаптарын дәстүрлі өнер туындыларымен заманауи ырғақта үйлестіріп, үндестіріп жүрген бірден-бір ұжым. Бүгінгі таңда 30-дан астам халық саз аспаптары бар десек, соның ішінде сыбызғы, сазсырнай, домбыра, жетіген, қылқобыз, шаңқобыз, шертер, шіңкілдек тәрізді алуан түрлі аспапта өнер көрсетіп жүрміз.
Әңгімелескен
Қарашаш ТОҚСАНБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
