Мұхтар Әуезов Иманжүсіптің өмірі мен шығармашылығына айрықша назар аударған екен. Ол Иманжүсіптің қазақ өнері тарихындағы орнын белгіледі және бірінші болып әнші-ақынның шығармашылық мұрасын зерттеді деп еш күмәнсіз айта аламыз.
Иманжүсіп сауатты адам болған. Ол Құранды өте жақсы білген. Жүз жастан асып барып қайтыс болған Имекең атамыздың туған қызы Күләнда және кенже баласы, менің әкем Нұрханның айтулары бойынша, үйде өте көп кітап, газет-журналдар болыпты. Біздің заманымызға жеткен оның әндері – 1895-1906 жылдар аралығында Иманжүсіп түрме мен айдауда жүрген уақытта жазылған туындылар. Иманжүсіп ол уақытта 35-40 жаста. Негізі серінің аты жас күнінің өзінде елге танымал болады. «Сарыарқа» журналының арқасында бізге жеткен «Сейфүл-Мәлік» әні Иманжүсіп шығармашылығының ерте кезеңіне жатады. Ән мәтінімен танысқанда, өзге ақындар секілді ол да шығыстық сюжеттерді арқау еткендігін аңғарамыз.
Халықтың әнші-ақындарға деген айрықша махаббатын Әуезов былай жеткізеді: «Соңғы болып саналатын қай-қайсысы да бір мезгілде керемет әнші де, өзіндік сапасы асқақ музыкалық сарынға түскен қайталанбас, танымал, суырыпсалмалары бар ақын да бола білді». М.Әуезовтің бұл пікірін толығымен Иманжүсіптің шығармашылық мұрасына қатысты айтуға болады деп білемін.
1906 жылы айдаудан Ақмолаға оралып, бастан кешкен қуғын-сүргін қасіретінен кейін ауыр күйзеліс үстінде Иманжүсіп қолына домбырасын алмайды, ал Сыр бойындағы туыстарына көшкен соң мүлде тұйықталып қалады. Арасында тек елдің өтініші бойынша дау мәселесін шешуге, үлкен тойға құтты қонақ болуға ғана барады. Егер көпшілік одан осы кезде ән айтуын сұраған болса, сері келісімін бермейді. Осы бір жағдай, біздің шамалауымыз бойынша Иманжүсіпті әндеріне деген сара жолдардан адастырып тастады.
Ақын өлеңдерінің 31-тармағын «Ерейментау» деген бір тақырыппен топтау арқылы «Бес ғасыр жырлайды» жинағының құрастырушылары зерттеушілер мен орындаушыларға көп қиындық жасады. Әлі күнге дейін Иманжүсіп әндерін орындау барысында мәтінге жеңіл-желпі қарау үрдісі байқалады. Иманжүсіптің өмірі мен шығармашылығын зерттеуші есебінде, ақынның ұрпағы ретінде бүгін және болашақта оның әндерін орындаушылардан өтінерім: 2000 жылы «Қайнар» баспасынан жарық көрген «Иманжүсіп» атты кітапқа енген ән мәтіндеріне ғана жүгініңіздер.
Қазіргі уақытқа дейін кейбір келте ойлы өнертанушылар Иманжүсіпке қазақ әні мен поэзиясы тарихындағы лайықты орнын алуына қарсылық білдіруде. Олардың пікірінше, Иманжүсіпте бір ғана «Ерейментау» деген әні бар, сондықтан оның қайдағы әншілік мұрасы туралы сөз қозғауға болады.
Бұл – үлкен қателік. Көрнекті ғалым, мәдениет қайраткерлерінің табанды да қажырлы еңбектерінің арқасында сақталған Иманжүсіп әндерінің сарқыты халық жадында өшпей келді. Қазақ әндерін адамзат баласына ортақ қазына етуді мақсат тұтқан Александр Затаевич 1925 жылы Иманжүсіптің алты әнін жазып алады. Сондай-ақ зерттеуші Иманжүсіп туралы: «Өз ортасының қаһарман батыры» деген пікір қалдырады.
Өз басым үлкен ілтипатпен Сәбит Мұқанов пен Әлкей Марғұланның рухы алдында басымды иемін. Олар 1973 жылы Қытайдан туған жеріне оралған ешкімге белгісіз әнші Әмина Бапинаға Иманжүсіптің «Сарыарқа» деген әнін Қазақ радиосына жазғызады. Иманжүсіптің талантына тәнті болған әлемге әйгілі академик Қаныш Сәтбаев замандастарының айтуы бойынша Иманжүсіпке қарыздармын деп өткен. Академик Ахмет Жұбанов қатал тыйымға қарамай Хрущев заманындағы жылымық кезіңіне дейін ел аралап, Иманжүсіп әндерін хатқа түсірген. Біздің дәуірдің көрнекті композиторы Еркеғали Рахмадиевке мен жеке тоқталғым келеді. Себебі 1958 жылы ол кісі тарапынан шын мәнінде азаматтық ерлік жасалды. Талдықорған облысы Сарқан ауданы бойынша жасалған фольклорлық экспедиция барысында Т.Базарбаев, А.Темірбекова есімді адамдармен бірге Еркеғали Рахмадиев белгілі әнші-ақын Темірғали Юсуповтан Иманжүсіптің «Сарыарқа» атты әнін жазып алады.
Бұл – Иманжүсіп ақталғанға дейін отыз жылдан аса уақыт бұрын болған жағдай. Сондықтан музыканттар тәуекелге барып, өздерінің бастарына үлкен қауіп төндірді. «Сарыарқа» әні жазылған үнтаспа зертханада жарты ғасыр жатты. Тек үшінші мыңжылдық адамдары ғана сақталып қалған осы әнді тыңдау мүмкіндігіне ие болды.
«Сарыарқа» әнінің авторы қалайша Балқаш маңынан табылды? Қазақстан Республикасының Мемлекеттік архивінде менің әжем Зейнеп Бұланқызы мен қатал Дала генерал-губернаторы фон Таубенің бір-біріне жазған хаттары бар. Бұл хат алмасу 1898 жылдың 22 тамызында басталып, 1906 жылдың 14 желтоқсанында аяқталады. Хаттардың көлемі 276 парақ. Осы хаттарда кезінде жабылған жалаларға да, әлі күнге дейін сейілмей жатқан кейбір ұзын сөздерге де жауаптар бар. Архивтік құжаттарға назар аударсақ, 1895 жылы болыстыққа сайлауға түскен Иманжүсіптің кандидатурасы оның жас мөлшері сай болмағандықтан сайлаудан алынып тасталады (35 жасқа толмағандар сайлауға түсу құқығына ие болмаған). Сайлауда жеңіске жеткен Рақымжан Жайықпаев халықтың сүйікті ұлына қарсы күрес бастайды. Ол үшін кез келген әдіс пен тәсіл пайдаланылып, үстінен жалған арыз түсіреді, бір шағымның үстінен бір шағымды жіберіп отырады. Арада төрт жыл өткен соң Рақымжан өз дегеніне жетеді. 1899 жылдың ортасында Құтпан әулетінің еразаматтарын кісендеп Семей облысы Өскемен уезі Тарғын болысына жер аударады.
Екі жыл өткен соң, 1904 жылдың қазан айында Құтпановтар жаңа манифест бойынша ақталады. Бірақ оларға Ақмола болысына оралуға рұқсат етілмейді. Осы уақытта алты жылда бірінші рет Құтпан әулеті толық бір жерге, Қапал уезі төменгі Қаратал болысындағы елді мекенге жиналады.
1964 жылы Жамбыл облысы бойынша жүргізілген фольклорлық экспедиция барысында Мақалы Қойшыбаев «Сарыарқа» әнінің жаңа бір нұсқасын жазып алады. Бұл әнді Талас ауданының тұрғыны Әлжаппар Әбдіхалықов орындайды. Ол бұл әнді Сәкен Сейфуллиннің өзі айтқанын жеткізеді. Төрт жылдан кейін қазіргі Түркістан облысының бір ауылында композитор Әбілахат Еспаев әнші Бейісжан Қыстаубаевтың орындауында Иманжүсіптің әнін естиді. Бейісжан Еспаевқа осы әннің екі нұсқасын орындап береді. Талас ауданындағы Әбдіхалықовтай Қыстаубаев та әнді Сәкен Сейфуллиннен естігенін айтады.
Иманжүсіптің аты халық жадында оны көзі көрген адамдардың естеліктері арқылы сақталды. Олар белгілі журналист Жұмабай Орманбаев және ғалым Әуелбек Қоңыратбаев кітабында Иманжүсіптің 1913 жылғы оқиғалары былай баяндалады: «Салтанатты той төрт күн өтуге тиіс болды. Алғашқы үш күн Иманжүсіпті туған жеріне оралуына байланысты қошеметтеумен өтті. Төртінші күні атасы Тұрғанбайға арналған асы болды... Үстіндегі бұхарлық қымбат шапанын шешіп, батыр әншілер қасына отырды. Жастық, көпшіктерді қажет санамады, иіні тік отырды, тұлғасы бейне бір ескерткішке ұқсап кетті. Жиналған қауым одан ән айтып беруін сұрады. Осы мезетте айдауда жүргенде туған «Ерейментау» әнінің әуені баяу естілді. Туған жерге деген перзенттік махаббатқа және қайғы-мұңға толы ол ән санада аспанда самғаған қыран құс бейнесін туғызды. Той үш күнге созылды, әңгіменің бәрі Иманжүсіпке арналды, оның әйгілі бабалары, өзі, ерлік істері туралы болды. Иманжүсіп бірге болғандықтан, халық өзін бақытты сезінді. Себебі оларда енді қиын-қыстау күндерде қорғаушы және қамқоршы бар».
Халық арасында Иманжүсіптің ерліктері жайында көптеген аңыз әңгіме сақталған. Әңгімелерде ол халық батыры, ел қорғаны, қамқоршысы бейнесінде суреттеледі. Иманжүсіп жайында айтылған әңгімелер ішінде ең дәл әрі толық деп халық жазушысы Әбіш Кекілбаевтың сөзін айтуға болады: «Иманжүсіп – бертінгі тарихымыздағы романтикалық және қаһармандық тұлғалардың бірі. Ол табиғатынан суреткер, шығарма адамы, композитор, ұлы музыкант. Ол халық жүрегінде жаңғырып тұратын қайталанбас, теңдесі жоқ ерліктер жасады. Өзінің адалдығымен, ешбір қатыгездікті мойындамау арқылы, кез келген әлеуметтік жауыздыққа қарсылығымен ол әр кезең адамдарын қызықтырып тұрмақ» депті заңғар жазушы.
Раушан ИМАНЖҮСІП,
философия ғылымдарының докторы
АСТАНА