Газетте ел хабарлары жақсы, түсінікті. Өз басынан шығарып жазған әркімнің сөздері де ұғымды. Ал орысшадан аударылған, орысшаға жанасқан сөздерге қарасаң томармен жүрген қазақ арбадай миыңды, жүйкеңді түйгіштеп, зырқылдата жөнеледі. Қай жерде мүдіріп, қай жерде сүрініп қалам деп қылп-қылп еткендей боласың. Газет оқушы орысшадан аударылған екенін қайдан білсін? Жазуы қазақша болған соң, таңсық көріп, анасын да, мынасын да оқиды. Оқыса, түк ұға алмай қалатын сөздерді де көреді. Содан «ой газетіңді қойшы, сөзін адам ұқпайды» деп көңілі қайтады. Ендеше, газет алмайды, газет гүлденбейді, көсегесі көгермейді.
Алдымда «Еңбекші қазақтың» №396 саны жатыр. Әдейі тілін бақылау үшін бастан аяғына шейін оқып, ұғынбаған сөздерімнің астын сызып, дұрыс емес сөздерін қарастырып отырмын.
Міне, бірінші бетте «білдіріс» деген сөз тұр. «Хабарландыру», «құлақтандыру» тұрғанда «білдіріс» қайдан шығып қалды? «Фрунзе жолдас қапыл жүрегі жарылып өлді» (жазатайым болып, жүрегі жарылып өлді десе қайтеді?), «Ресей коммунист партиясының орталық комитетіне телеграмм бойынша көңіл қош айтылсын» – «телеграммен көңіл айтылсын» делінсе ұғымдырақ болмас па еді?! Тағы «әдейі бұйрық шығарылғанша спиртті ішімдіктер сатылмасын» – орыстың «спиртной напиток» деген сөзін бұлжытпай аудара қойған. Мас қылатын сусынды қаланың өзінде ішкілік демеуші ме еді, болмаса, арақ-шарап десе не қылады? Қазақ «Михаилды» да, «Николайды» да «Мекалай» деп жүреді. «Мекайыл» деген періштенің атын да біледі. Үндестік заңын бүркеп қоялық, «Меқайылға» жол болсын! Тағы жағалай беріңіз. 6-бағанада «Фрунзе жолдас абақтыдан қашып шығуы және полицейлер қуып, іздеп жүрген себебінен қайтадан Ресейге келіп, сіңіп кетті». Түсіндіңіз бе? Неліктен Фрунзе Ресейге сіңіп кетті? Абақтыдан қашқандықтан ба, полицей іздегеннен бе, мәлім емес. Бұл бас-аяғы түгел, екі жағынан да тыныс белгісі бар сөйлем. Әлде ортасынан бір сөздер қалып қойды ма екен? Ел қазағы оны тергеп жатқан жоқ. Бірақ пәлесі мынау: Фрунзенің өмірбаянын әскер мектебі сабақ есебінде оқытып жатыр. Кітап, құрал жоқтықтан осы күнгі газет-журналдар мектепке кітап орнында қолданылып жүр. Ендеше, газеттеріміз әрі хабар, әрі кітап болып отыр. Газет сөзі әлгідей болып отырса, оны қалай оқытарсың? 2-беттегі «жер мекемелері мен кооперация» деген сөзді оқыңыз. Алдымен «Одақ республикалардың жер істері комиссариаты» дегені дұрыс па? «Кеңестер одағы» деген сөз көптен қабылданған тәрізді еді; «жер комиссариаты», «жер-су комиссариаты» демей, «істерді» қалай қыстырып жіберген? Жоқ, аяқ жағында түзепті. «Жер комиссариаты» дегенмен осы хабар тым ұғымсыз. Бәрін бірдей айта бермей-ақ, мына бір сөйлемін алсақ та жетер: «ауылшаруашылығымен айналысып, бірақ кеңеске сайлау еркінен айырылғандар ауылшаруашылық кооперациясында тек кеңесші бола алмайды». «Еркінен айырылған» деп абақтыдағы адамды айтса керек еді, әлде байлар, жуандар, молдалар болар ма? Бірақ молдалар шаруашылықпен айналыспайды ғой, тек кеңесші дегені кім? Кооперацияға кеңесші дауыспен кіре алмайды дегені ме? Онда «тектің» қыстырылатын жұмысы не? Әлде «шешуші дауыспен сайланады» деген сөз бе? Жоқ, олай болса, байлар күшейгені ғой. Ойға жүгіртіп көріңіздер. Мен бұдан артық жүгірте алмадым.
3-бетте «Пекинде қыр көрсету жүрісі болып, жиылғандарды таратамын деген полиция жеңіліс тауыпты». «Қыр көрсету жүрісі» демонстрация болу керек. «Жеңіліс» туынды сөз. Мұны сонша шоқпыттамай-ақ «Пекин жалшылары, әйтпесе, бұқарасы үкіметке қыр көрсетіп, көшеге шыққан. Топты тарата алмай, полиция жеңіліп қалған» десе, дәреті сына ма?
«Хлеб-продукт» өз қолына пұты 80 тиынға түсу есебімен Көкшетаудан астық әзірлеп жатыр»; «базарда сұралатын барлық ауылшаруашылық өнімдерін ақшаға шаққанда бір жарым миллион сомның заты керек болады» («Ақмола гүбірнесінде астық әзірлеу»).
Міне, бұлар да ауыр жазылған. «Астық жинаушы мекеме Көкшетаудан астық сатып алып жатыр. Жол шығындарын алынған астыққа жайғанда пұты 80 тиыннан түспек» деп екі бөліп, түсінікті қылу керек. «Базарда сұралатын өнімдер» дегені қай зат? Қазақ қолы зат па, орыс қолы зат па? «Қазақ қолы шикі бұйымнан бір жарым миллион сомға бұйым керек» деген мәнде болмас па екен?
4-бетте «Аймақтық мекемелерде» деген бөлім тіпті ұғымсыз. «Тұтынушы кооператив» деген – тың сөз. Бұл «потребительский» болар. Оны «керек-жарақ кооперациясы» десе жарар еді. Ал «устав тіркеу» дегенді ұқпадым. «Уставы» – жоба, жосық, жол деген сөздерге келеді. Мұны қайда тіркемек? Кенегеге ме, түйеге ме, арбаға ма, біле алмадық.
Орысшадан аударуға төселмеген жігіттерге, әрине салғаннан жазу қиын тиеді. Бірақ олардың аудармасын білетіндер қарап, түзетіп отыру керек. Ұғымсыз сөйлемдер өз алдына, бір сөзді әркім әртүрлі, әйтпесе бір кісінің өзі әртүрлі аударып жүреді. Бір жерде «совнарком», бір жерде «халық комиссарлар кеңесі»; бір жер «Қазцик», бір жерде «Қазатком» келіспейді. Не орысшасын қысқартып қолдану керек, не бәрін де қазақша алу керек. Кейде «пәлисе», кейде «пәлитсие»; кейде «кооперация», кейде «кооператив»; біресе «нұсқаушы», біресе «инструктор» болып отырады. Толып жатқан мекеме аттары, қызмет аттары, кеңсе тілдері әлі бірізге салынбай келеді. Тіл шоқпытталып, қойыртпақ болып барады. Бұ қалыпта жүргізе беруге болмайды. Бұл туралы аударушыларды да жазғыруға болмайды. Бұған шара істеу керек. Мен сондай шараны ұсынамын:
1. Бұл мәселені жайға қарата бермей, әрі болса 15 күннен қалдырмай газет басқармасы өзі қолданатын сөздерін тізсін (сөз аударушыларға тапсырсын, газеттен жинатсын, мекемелерден алсын – әйтеуір, жат сөздер терілсін).
2. Білім кеңесі қабылдап, бекілген сөздер сол күйінде қолданылсын. Қолайсыз аударылған сөздер қайта қаралсын.
3. Тізілген сөздерді әуелі басқарма өзі аударсын. Өз шамасы келмесе, білім кеңесіне қаратып алсын. Оның қолы тимесе, газетке жарияласын, болмаса қаламшыларға қаратып, аудартып, солардың ең қолайлысын қабылдатсын.
4. Әбден қабылданған даусыз сөздерге газет бетінде жарияланып отырсын.
5. Сөзді аударарда қай газет қай сөзді қалай аударып, қолданып жүргені де еске алынсын. Солардың ұнамды сөздері де алынсын.
6. Қабылданған сөздер орыс әліпбиінің ретімен жазылып, басқармада ілулі тұрсын, жаза алса лұғатша болып басылсын, өзге газет басқармаларына да жіберілсін.
7. Ұғымсыз, тың сөздер алғашқы кезде орысша, қазақшасы қатар (біреуі жақшаның ішіне) жазылып отырсын.
Басқарма бұл іске кірісетін болса, қызметіне дайынбыз. Әркімдер солай ойлайды деп сенемін.
Бұлай қылмасақ, тіліміз бұзылады, шоқпыт болады, ел ұқпайды. Баспасөздің қадірі кемиді, оқымайды, зиян шегеміз.
Басқарма: орысшадан аударма сөздердің бірізге түсе алмай келе жатқаны – талассыз мәселе. «Еңбекші қазақ» басқармасы бұл іске кірісулі. Жат сөздердің қазақшасы бұдан былай газетте жарияланып отырылады.
Дайындаған Ұларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»