Қабылданған заңнамалық акт заң үстемдігін қамтамасыз етуге және транспарентті, есеп беретін мемлекетті қалыптастыруға бағытталған «100 нақты қадам» Ұлт жоспарының бағдарламалық нұсқауының бірқатар ережесін іске асыратынын атап өтпекпіз. Сайлау заңнамасының жаңа нормалары 2017 жылғы конституциялық реформаның қисынымен ұштасып жатыр, оған қоса олар конституциялық реформаларды іске асыруды жалғастыратын қазақстандық қоғамды саяси жаңғыртудың маңызды қадамы.
Новеллалар, сондай-ақ ХХI ғасырдың ортасына қарай біздің еліміздің әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіруі бойынша алдымызда тұрған міндеттің шеңберіне де кіреді. Ол үшін БҰҰ-ның Тұрақты даму мақсаттарына сәйкес келу, сондай-ақ ЭЫДҰ озық практикалары мен стандарттарын мемлекеттің барлық тіршілік салаларына енгізу қажет. Сондықтан да еліміздің 2025 жылға дейінгі даму стратегиясында «Қазақстан әлеуметтік-экономикалық және институционалдық дамуға ЭЫДҰ-ға мүше елдерден қалыс қалмайтын деңгейде қол жеткізуге және кейіннен ЭЫДҰ-ға кіруге бел байлап отырғаны» көзделген.
Тұтастай алғанда, осы заңның жаңа ережелері сайлау процесінің озық халықаралық-құқықтық практикасына сәйкес келетін, неғұрлым үдемелі сайлау жүйесін құруға бағытталған. Құқықтық жаңалықтар халықтың мемлекет істерін басқаруға қатысуын күшейту мақсатында жергілікті өкілді органдарды қалыптастыру тетігін өзгертеді. Бұл жерде пропорционалды сайлау жүйесінің мәслихаттарға да қолданылатыны туралы айтылып отыр. Бұл ереже тұжырымдамалық сипатқа ие және 2019 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізіледі. Біздің ойымызша, сайлау заңнамасының бұл новелласының бірқатар артықшылықтары бар: еліміздің сайлау жүйесін дамытуға жаңа серпін береді, өкілді билік органдарын төменнен жоғарыға дейін – мәслихаттардан Мәжіліске дейін қалыптастыруға бірыңғай тәсіл жасалады.
Новеллалар сондай-ақ негіз қалаушы сайлау қағидаттарын, азаматтардың сайлауға және сайлануға конституциялық құқықтарын, олардың ерік білдіру бостандығын қамтамасыз ету арқылы барынша ашық және демократиялық сайлау процесін ұйымдастыруға ықпал ететін болады. Конституциялық заңның жаңа нормаларын жүзеге асыруды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы 14 заңға тәуелді акт жобасын әзірледі.
Солардың бірі – «ҚР Орталық сайлау комиссиясы туралы ережені бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 11 қарашадағы №3205 Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Жарлық жобасы. Тиісті Жарлыққа кейіннен ел Президенті қол қойды. Оған сай Ортсайлаукомның барлық функциялары Конституциялық заңның жаңа нормаларына сәйкес келтірілді және ол жүзеге асыратын қызмет түрлері бойынша топтастырылды.
Қалған 13 акт – бұл өткізілген ОСК отырыстарының қорытындылары бойынша ағымдағы жылғы тамыз-қыркүйек айларында қабылданған, Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өткен және Қазақстан Республикасы Нормативтік құқықтық актілерінің эталондық бақылау банкі жүйесінде ресми тіркелген Ортсайлауком қаулылары. Бүгінгі күні олардың барлығы қолданысқа енгізілді.
Аталған заңға тәуелді актілердің мәтінімен Ортсайлаукомның интернет-ресурсында және «Әділет» нормативтік-құқықтық актілердің ақпараттық-құқықтық жүйесінде танысуға болады. Менің пайымдауымша, біздің электорат үшін неғұрлым қызықты болуы мүмкін кейбіреуінің мазмұнына тоқтала кетейін.
Бірінші кезекте, бұл сайлау құқықтарын іске асыру, нақты айтқанда мүмкіндігі шектеулі азаматтардың сайлау құқықтарын қамтамасыз етумен байланысты жаңа енгізілімдер. Мәселе мүмкіндіктері шектеулі азаматтардың сайлау құқықтарын бұдан әрі қамтамасыз етуге бағытталған нормалардың заңнамалық деңгейге алғаш рет шығарылуында. Нәтижесінде, Конституциялық заңда енді учаскелік сайлау комиссиясының мүмкіндіктері шектеулі азаматтардың сайлау құқықтарын іске асыруына қажетті шараларды қабылдауы тиіс екені, ал жергілікті атқарушы органдар осы бағыттағы жұмыста сайлау комиссияларына жәрдемдесуге міндетті екенін көзделген. Жаңа енгізілім сондай-ақ дауыс беруге арналған үй-жайды жабдықтау кезінде оларға мүмкіндіктері шектеулі сайлаушылардың кедергісіз кіруі мен дауыс беруіне қажетті жағдайлар қамтамасыз етілуі тиіс екенін қамтиды.
Осы нормаларды іске асыру үшін Ортсайлауком «Сайлау учаскесінде, дауыс беруге арналған пунктте дауыс беруге арналған үй-жайды жарақтандыру жөніндегі нұсқаулықты бекіту туралы» ОСК-ның 2012 жылғы 23 қазандағы № 21/183 қаулысына өзгеріс енгізу туралы» қаулы қабылдады. Бірақ алда сайлау учаскелерін материалдық-техникалық қамтамасыз ету бойынша әлі талай жұмыс тұр.
Атап айтқанда, сайлау учаскесінде, дауыс беруге арналған пунктте тактильді көрсеткіштер, мониторлы компьютер, сондай-ақ зағиптарға, нашар көретіндерге және нашар еститіндерге арналған жабдықтар болуы тиіс. Осы жерде көруі бойынша мүмкіндіктері шектеулі адамдар үшін Брайль қарпімен басылған сайлау туралы ақпаратты қамтыған арнайы папка, қосымша жарықтандырылған үстел, орындықтар, қаламдар, оптикалық түзету құралдары бар жасырын дауыс беруге арналған кабина орналасуы тиіс.
Жалпы мүгедектер арбасын пайдаланатын сайлаушылардың сайлау учаскелеріне тиісінше қол жеткізуін барынша қамтамасыз ету жоспарланып отыр.
Басқа, маңызы жоғарыдағыдан кем емес жаңа енгізілім сайлаушылардың тізімдерін қалыптастыру мәселелерін шешуге бағытталған. Енді ол «Жеке тұлғалар» мемлекеттік деректер қорымен интеграциялану арқылы электрондық түрде де жүзеге асырылатын болады.
Жергілікті атқарушы органдар сайлаушылар мен сайлау учаскелерінің шекаралары туралы мәліметтерді электрондық түрде ұсынатыны белгіленген. Бұл «Цифрлы Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралармен ұштасып жатыр, сайлаушылар тізімдерінің дұрыс жасалуын қамтамасыз етуге және оларды сайлауда дауыс беру күні түзету қажеттігін азайтуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ осының арқасында сайлаушылардың құқықтарын толық іске асыру қамтамасыз етіледі, сайлау комиссияларының тиімді жұмыс жасауы жолға қойылады деп күтілуде. Осы жұмысты жүргізудің толық тәртібі Ортсайлаукомның ағымдағы жылғы 23 тамыздағы екі қаулысымен реттелді.
Айта кетсек, ОСК Әділет, Ішкі істер, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Қорғаныс министрліктерімен бірлесіп, «Жеке тұлғалар» мемлекеттік деректер қорын кейіннен сайлаушылардың электрондық тізімімен интеграциялау үшін инспекциялау және өзектендіру бойынша жұмысты жүргізеді. Бұл жұмыс қазір аяқталуға жақын.
БАҚ-тағы сайлау алдындағы үгіт мәселелеріне жеке тоқтала кетсек. Заңнамалық түзетулер блогы, сондай-ақ БАҚ-тағы, оның ішінде интернет-ресурстар мен ақпараттық-коммуникациялық желілердегі үгіт мәселелерін де реттейді. Алайда, сайлау алдындағы үгітті жүргізу құқығын кез келгені емес, тек Қазақстанның заңнамасына сәйкес тіркелген желілік интернет-басылымдар мен ақпараттық-коммуникациялық желілер ғана қолдана алады.
Отандық заңнамада бұдан бұрын желілік БАҚ-тардағы сайлау алдындағы үгіт мәселелерін егжей-тегжейлі реттеу қамтылмаған және осындай үгіт жүргізудің нақты шеңберлері белгіленбеген.
Дегенмен, Конституциялық заңға бұқаралық ақпарат құралдары арқылы сайлау алдындағы үгіт жүргізу мәселелері бойынша үлкен өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Олардың ішінде неғұрлым маңыздылары – бұқаралық ақпарат құралдары берген төлемақы мөлшері, эфир мен баспасөз бетінен орын беру шарттары мен тәртібі туралы мәліметтер Орталық және аумақтық сайлау комиссияларының интернет-ресурстарында орналастырылады. Осы мәліметтер жарияланғанға дейін БАҚ-тар кандидаттардың, партиялық тізімдерін ұсынған саяси партиялардың үгіт материалдарын орналастыру, тарату үшін эфир және баспасөз бетінен орын бере алмайды. Сонымен бірге сайлау алдындағы үгіт кезеңінде кандидаттардың, партиялық тізімдерін ұсынған саяси партиялардың сайлау алдындағы үгітімен байланысты мерзімді баспасөз басылымының таралымы барлығы үшін бірдей болуы тиіс.
Сондай-ақ интернет желісі арқылы жүргізілетін сайлау алдындағы үгітті тоқтатуға қатысты нормалар толықтырылды. Енді интернет желісінде бұдан бұрын орналастырылған үгіт материалдары бұрынғы орындарында сақтала алатыны белгіленді. Алайда бұрын орналастырылған материалдарды интернет-ресурстардың басты беттеріне шығаруға рұқсат етілмейді.
Сонымен қатар бірқатар жаңа ережелер сайлау алдындағы пікірсайыс мәселелерін реттейді. Осылайша, ОСК-ның сайлау алдындағы пікірсайысты жүргізу тәртібі мен шарттарын айқындауға ОСК құзыреті белгіленді. Осы нормаларға сай Ортсайлауком Сайлау алдындағы үгітті жүргізу қағидалары мен шарттарын бекітті. Бұл қағидалар пікірсайыс өткізілетін телеарналарды айқындау мерзімдерін, оған қатысушылардың және пікірсайыс уақытында сол жерде болатын адамдардың тізімін бекітуді, онда сөз сөйлеу кезектілігін, жүргізуші мен қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін, оны жүргізу тілін және жазбаларды сақтау мерзімдерін реттейді.
Сонымен бірге Қағидаларда сайлау алдындағы пікірсайысты жүргізу тәртібі мен шарттары бірдей болуға тиіс екені және сол немесе өзге кандидатқа не саяси партияға артықшылықтар туғызбауға тиіс екені белгіленген.
Жаңа енгізілімдер, сондай-ақ сайлау алдындағы үгітті жүргізуге (БАҚ-та сөз сөйлеу үшін) республикалық бюджеттен бөлінген қаражатты бөлудің икемді жүйесін енгізді. Конституциялық заң БАҚ-та сөз сөйлеу үшін қаражат бөлу тәртібі мен көлемдерін Ортсайлауком айқындайтынын белгілейді.
Осы норманы жүзеге асыру үшін Ортсайлауком Кандидаттарға БАҚ-та сөз сөйлеу үшін қаражат бөлу қағидалары мен көлемдерін бекітті. Онда сайлау алдындағы бағдарламалармен шығу үшін Президенттікке, Сенат депутаттығына, сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайтын Мәжіліс депутаттығына кандидаттарға республикалық бюджеттен қаражат бөлінеді. Қаражат бөлу тәртібі мен оның көлемін белгілей отырып, қағидалар сонымен бір мезгілде кандидаттар баспасөз және/немесе желілік басылымдардағы, теле-, радиоарналардағы жарияланымдардың көлемін өздеріне мемлекет бөлген қаражат шеңберінде өз сайлау бағдарламаларымен сөз сөйлеу үшін дербес қайта бөлетінін көздейді.
Қоғамдық пікірге сұрау салуды реттеу мәселелері де жаңалықтан тыс қалмады. Сайлау мәселелерін әділ және кәсіби жария етуді қамтамасыз ету үшін қоғамдық пікірге сұрау салуды Қазақстан заңнамасына сәйкес тіркелген, қоғамдық пікірге сұрау салуды жүргізу бойынша кемінде 5 жыл жұмыс тәжірибесі бар заңды тұлғалар тиісті құжаттардың көшірмелерін тіркей отырып, ол туралы алдын ала Ортсайлаукомды жазбаша түрде хабардар ету арқылы жүргізуге құқылы. Бұл хабарламада сұрау салуды жүргізуге қатысқан және осы салада жұмыс тәжірибесі бар мамандар туралы, қоғамдық пікірге сұрау салу жүргізілетін өңірлер туралы, қолданылатын талдау әдістері туралы мәліметтер көрсетілуі тиіс.
Сұрау салуды жүзеге асыратын заңды тұлғаларда тәжірибенің болуы олардың кәсіби деңгейде өткізілуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар сайлау алдындағы науқаннан бірер күн бұрын «біржолғы қызмет» көрсету мақсатында құрылған ұйымдар сұрау салуды жүргізуге қатысуға жіберілмейтін болады.
Осы нормалардың барлығын енгізу интернет-технологиялардың сайлаушылардың санасымен айла-шарғы жасаудың көпопциялы құралына айналуына байланысты туындап отыр. Оған қоса, қазір бәсекелестің беделін түсірудің жекелеген түрі – халыққа әлеуметтік сұрау салу жүргізу нәтижелерін бұрмалау туралы айтылуда. Қазіргі болмыс көрсеткендей, бұл технология аса танымал және сұранысқа ие болып отыр. Мамандары осы салада білікті, әлеуметтік сұрау салудың әдіснамасы мен әдістемесін меңгерген кәсіби заңды тұлғалардың қоғамдық пікірге сұрау салу жүргізу мүмкіндігі сайлау алдындағы науқан кезеңінде осындай құбылыстарды азайтуға мүмкіндік береді.
Зәуреш БАЙМОЛДИНА,
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының мүшесі
