Ыстанбұлдың «Айдын» университетінің профессоры Шұғайып Қарақаш қазақ ғалымдарымен кездесуде: «Адамзат тарихында реформатор мемлекет басшылары көп. Бірақ жазу реформасын жасау тек жүрегінің түгі бар, ісіне, өзіне сенімді көшбасшының ғана қолынан келеді, сондықтан олар санаулы. Сіздердің елдің Президенті Нұрсұлтан Назарбаев адамзат тарихында жазуды реформалаған сондай мемлекет басшысының бірі», деген еді.
Бүгінде сол реформаның алғашқы кезеңі нәтижелі жүзеге асты деуге әбден болады: жаңа ұлттық жазудың латын графикасы негізіндегі емле ережелері әзірленіп, жұртшылыққа ұсынылып отыр. Жаңа емле ережелері қазақ жазуын, сол арқылы қазақ тілін реформалаудың басты тетігі. Бір қарағанда оңай көрінгенмен, жазудағы дәстүрді үзбеу, яғни қалыптасқан орфограммаларды сақтау, кирилшеде жоқ әріптерді латыншамен тиімді таңбалау, бөгде сөзді «қазақшалап» жазғанда тілдің дыбыстық жүйесін дұрыс көрсететін стандартты жолдарын табу, басқаша айтқанда, сөздердің жазудағы суреті орысграфикалы бейнеде әбден орынығып алған бүгінгі сана мен жаңа әліпби негізінде қалыптасатын «латынграфикалы болашақ санаға» да бірдей қолайлы емле ережелерін жасау өте күрделі зияткерлік еңбекті қажет етті.
Ережені жасау процедурасы демократиялық принциппен ерекшеленді. Әдетте жазу ережелерін әзірлеу тек тілтанушы ғалымдардың айрықша құзыреті <лат. praerogativa> саналады. Мұндай емле ғылыми-теориялық базаға табан тірейді. Ал жаңа қазақ емлесінің бұдан басқа ғылыми-практикалық базасы да бар. Егер емленің теориялық базасын Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жүзеге асырып келсе, ғылыми-практикалық базасын осы реформаны жүзеге асыру үшін арнайы құрылған Мәдениет және спорт министрлігі Тіл саясаты комитетінің Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы жасап шықты. Үлкен еңбек атқарылды. Сөйтіп емлеші мамандар жаңа ережені жасауда ғылыми-теориялық қана емес, практикалық базаға да, яғни әртүрлі әлеуметтік топтың 3000-нан астам өкілі қатысқан сынама-сауалнама, сараптама нәтижелеріне, сол сияқты 16 000-нан астам азаматпен көзбе-көз кездесулер арқылы қалың жұртшылыққа жүргізілген насихат жұмыстары бойынша жинақталған пікірлерге де сүйенді. Осылайша жинақталған пікір Латын графикасын көшіру жөніндегі Ұлттық комиссия жанындағы Орфографиялық, Әдістемелік, Терминологиялық жұмыс топтарының отырыстарында ғалымдар арасында қызу талқыланып, пісіп отырды.
Емле ережелерінің дәстүрі берік, бұл қазақ жазуының принциптері мен базалық нормаларының сақталуы арқылы жүзеге асып тұр. Базалық норма дегеніміз – ұлттық тілдің ерекшеліктері мен заңдылықтарына сәйкес қалыптасқан нормалар. Сондай-ақ емледе жаңашылдық та бар. Бұл шеттілдік сөздердің емлесінде айқын көрініс тауып отыр. Шеттілдік сөздерді ұлттық тіл заңдылықтарына сәйкес игеріп жазу тіліміздің сыртқы әсерге қарсы тұру иммунитетін қайта қалпына келтіретін тетік болмақ. Сондықтан жаңа емле ережелерін кеңінен насихаттап, жұртшылыққа түсіндіріп, қолданысқа енгізу аса маңызды, себебі өз тілінің тазалығын сақтау бүгінгі және болашақ қазақтілді қоғамның орныққан психологиялық дітіне айналып отыр.
Анар ФАЗЫЛЖАН,
филология ғылымдарының кандидаты
