Таяуда «Amanat» партиясының ұйымдастыруымен Астанада алғаш рет әр деңгейдегі мәслихат депутаттарының республикалық форумы өткені мәлім. Келелі кеңестің мәнісі тіпті аудандық деңгейдегі депутаттардың имиджін қалыптастыру, сайлаушылармен байланыс орнату, уәделерді орындау сияқты жұмыстар бүге-шүгесіне дейін талқыланды. Әйтпесе, бұрын сайлау алдында алашапқын болып, кейін ауылға ат ізін салмайтындар да болған. Тұрғындарға төбе көрсетпейтін әкімдер де бар. Мәселесін шешетін, шағымын тыңдайтын не әкім, не депутатын таппаған соң, халық көшеге, әлеуметтік желіге, тіпті халықаралық ұйымдарға шығып кетті. Заман өзгерді, өзгергенді көз көріп жатыр. Форумның мақсаты Президент айтқандай халыққа адал қызмет етіп, Әділетті Қазақстан орнатуға күш салу еді.
Түркістан – еліміздің ірі облыстарының бірі. Жер көлемі жөнінен сай келмесе де, тұрғындар саны жағынан асып түседі. «Көптің уайымы – көп, аздың уайымы – аз» дегендей, бұқараның саны артқан сайын өзекті мәселелері де көбейіп келеді. Оның үстіне әрісі 50-60, берісі 30 жылдан бері тозығы жеткен, жаңалауды қажет ететін дүниелер де жетіп артылады. Әлеуметке керегі – мектеп, аурухана, емхана, жол, газ, су, жарық, жұмыс орны. Сайлау алдында сайлаушылармен кездесіп, базынасын тыңдадық. Айналасы 3 айда Үкіметке оннан аса депутаттық сауал жолданды. Ауыз толтырып айтарлығы – мектеп, ауыз су, газ мәселесінің оң шешімін тапқаны.
Облыстағы 125 ауыл халқы тіршілік нәрін сатып алса, өзгесінде йоды, тұзы шамадан тыс, одан қалса құрттап кеткен суды ішуге мәжбүр. Құбыр жүргізілсе де, су жеткізілмегендері тағы бар. Мұндай келеңсіздіктер Ордабасы, Отырар, Жетісай, Келес, Қазығұрт, Мақтаарал, Созақ, Түлкібас, Шардара, Сайрам, Төле би, Сауран аудандары мен Арыс, Түркістан, Кентау қалаларында белең алған. Құрылыс әлдеқашан аяқталса да, пайдалануға берілмеген. Бұған су көздерін барлау мен жобалық-сметалық құнының дұрыс жасалмауы, мердігерлердің он екіде бір сайманының түгел болмауы, нысанды эксплуатацияға қабылдау кезінде жауапты бөлім басшыларының кемшіліктерге көз жұма қарауы сияқты факторлар бірден-бір себеп. Салғырттықтың салдарынан опық жейтін халық. Судың сапасыздығынан неше түрлі аурулар асқынып кеткен. Сол сияқты Арыстағы Жиделі, Монтайтас, Дермене ауылдық округтеріндегі су құбырлары да, 3-К-1 каналы да, қаланың орталық жылу қазандығы да күрделі жөндеуді қажет етеді.
Үкімет 2023-2025 жылдарға арналған арнайы бағдарлама аясында Түркістан облысына қарасты 113 елді мекенді ауыз сумен қамтамасыз етіп, 204 ауылда тозығы жеткен су құбырларын жаңалайтынын жеткізді.
Жаз маусымында туындайтын тағы бір проблема – ағын су. Оңтүстікте жыл сайын миллион гектардың айналасында егін салынады. Оның жартысына жуығы суармалы, 30 пайызы Жетісай, Мақтаарал аудандарына тиесілі. Десе де ағын су тапшылығы ала жаздай титықтап шығады. Жылыжайы көп Сарыағашта да осындай жағдай. Өзбекстаннан Сырдария өзені арқылы егіс алқаптарына тарайтын «Достық» трансшекаралық магистралды каналында механикалық тазарту жүргізу керек. Осының кесірінен су көлемі 3 есе азайып кеткен. Су құмға сіңіп кетпесін деп өңірдегі магистралды каналдар мен су қоймаларын жөндеп, су ресурстарын басқаруды автоматтандыру, суармалы жерлерге мелиоративтік мониторингті күшейту, ағын суды үнемдеу технологиясын енгізу Үкіметке ұсынылды.
Қазақстан Республикасын газдандырудың 2015-2030 жылдарға арналған бас схемасы бекітілгені белгілі. Өткен жылы елімізде 11 миллион 600 мыңдай абонент газбен қамтамасыз етілген. Ал Түркістанда 368 ауыл азаматы көгілдір отынға жарымай келеді. Облысты түгел табиғи газбен қамтуға 75 млрд 200 млн теңге қажет екенін де Үкіметке жеткіздік. Сондай-ақ 2022 жылы газдандыру бойынша 584 млн теңге қаралып мемлекеттік сатып алу байқауы өткізілгенімен, биыл бюджетті нақтылау кезінде қаржыландыру белгісіз себептермен қысқартылған Арыс қаласына қарасты Байырқұм, Көкжиде, Жиделі, Аққала елді мекендеріндегі жағдайды да көтердік.
Түркістанда жыл сайын 40 мыңдай нәресте дүние есігін ашады. Бұл жаңа оқу жылында 40 мың бала мектеп табалдырығын аттайды деген сөз. Осыдан-ақ білім ошақтарының қажеттілігін байқаймыз. Өңірдегі мектеп мәселесін шешу бойынша депутаттық сауал жолдаған соң, бұл мақсатқа Ұлттық қор мен республикалық бюджеттен 344 млрд 600 млн теңге бөлінді. Бұйырса, 2024-2025 жылдары 63 мектеп пайдалануға беріледі. Қаржының мақсатты әрі тиімді жұмсалуы мен мектептердің дер кезінде пайдалануға берілуін қадағалауда ұстаймыз. Мұндай қаражаттың бірден бөлінуі бұрын-соңды болмаған жаңалық. Осының арқасында облыста мектеп салу ісі басталды. Әзірге ауыл арасында қатынап оқитын оқушыларды тасымалдау үшін арнайы автобустар аудандарға үлестірілді.
Адам көбейген сайын әрбір ауылда амбулаториялық пункт ашып, жалпы тәжірибелі дәрігерлерді тартып, жедел жәрдем көлігінің қажеттілігі туындап жатыр. Өйткені жүкті әйелдер мен ауыр сырқаттанған науқастарды аудан орталығы тұрмақ, ауылдық округке жеткізудің өзі мұң болып жатқан жерлер жетерлік. Оның үстіне жоғарыда айтылған сапасыз ауыз су тұтынатын ауылдарда ішек, бауыр, бүйрек аурулары асқынып, көпсалалық аурухана салу – күн тәртібінде тұрған мәселе. Мысалы, шардаралықтар санитарлық-эпидемиологиялық талаптарға сай келмейтін Шардара су қоймасының суын ішіп отыр. 60 мыңнан астам тұрғыны бар Арыста бір мезгілде 500 науқас қабылдайтын емхана ғимаратының құрылысына қажетті 3,2 млрд теңге де бөлінетін болды. Бұл жөніндегі депутаттық сауалға Қаржы министрлігі 2024-2026 жылдарға бағытталған лимиттер негізінде қаржыландырылатынын хабарлады.
Инфляция мен девальвацияның салқыны тимеген сала қалмаған шығар. Әсіресе сауда-саттық, өндіріспен айналысатындардың сан соғып жатқаны жасырын емес. Теңгенің құлдырап, доллардың өсуі валюта алыпсатарларының оң жамбасына келгенімен былайғы жұртты титықтатып жіберді. Олардың қатарында тек тұрмысы төмен бұқара, жұмыссыздар емес ірілі-ұсақты бизнес өкілдері де бар. Мысалы мақташылар шаш-етектен шығынға батты. Жылда егін мен жиын-терім науқанында жанар-жағармай бағасының шарықтап шыға келетініне бәрі наразы. Дәл осы уақытта зауыттар да қолдан тапшылық жасап, монополистердің ойына келгенін істейтінін айтып, ұлардай шулайтын бір жұрт. Былтыр мақташылар да, жылыжай өсірушілер де банкрот болды. Бірін баға қысса, бірін қыстың қытымыр аязы қысты. Ал Ауыл шаруашылығы министрлігі пәленбай жылдан бері мақта сортының сапасыздығын сылтауратудан жаңылмай келеді. Бізге берген жауаптарында да алға тартқан желеудің бірі осы. Кеңінен тарқатсақ, Түркістан облысындағы жалпы егіс алқабының 70 пайызын мақта шаруашылығы құрайды. Сол себепті түстікті «ақ алтынның» отаны санайды. Алайда біздің өлкеде жіп иіріп, мата тоқитын, киім тігетін ірі өндіріс жоқ. Мақта өсірілетін аумақта 1 миллионнан аса адам өмір сүреді. Олардың көбі осы шаруашылықпен күн көреді. Кейінгі жылдары өнімге сұраныстың азаюы бағаның төмендеуіне әкеп соқты. Сөйтіп, өткен жылы бұл сала құлдырап, соның салдарынан мақта сапасы да төмендеп кетті. Ауыл шаруашылығы министрлігі түріктің қымбат тұқымын ұсынып, тиімсіз іске күш салған. Жергілікті шаруалардың қалтасына сай келмеген соң, сатып ала алмаған. Мақташыларға өткізілген өнім көлеміне қарай субсидия беруді қайта жандандыру және элиталық шитті өзімізде өсіру керек. Мақтаны әрі қарай өңдеу ісі де жолға қойылмаған.
Түркістан – жылыжай көкөнісін өсіру бойынша еліміздің жетекші өңірлерінің бірі, аймаққа республика жылыжайларының 67 пайызы тиесілі. Өкінішке қарай, қаңтарда жауған қалың қарға шыдас бере алмаған. Себебі жылыжайлардың 94%-ы шаруалардың өз күшімен салынған жеңіл құрылыстар. Жылыжайларды стандартқа сай жаңа технологиямен салу үшін қожалықтарға мемлекет тарапынан төмен пайыздық ұзақмерзімді несиелер бөлу керек. Алдыңғы жылға қарағанда, былтыр жылыжайда қызанақ пен қияр өсіру 71,8 мың тоннаға төмендеген. Отандық көкөніс өндірушілердің аздығынан ел нарығын импорт басып, экспорт көлемінен 10 пайызға асып кеткен.
Негізі облыс көлемінде ірі индустриялық өндірістер жоқ, жергілікті жұртшылық негізінен ауыл шаруашылығы өнімдерін өсірумен айналысады. Мемлекеттен жылыжай өндірісіне 5 пайыздан аспайтын ұзақмерзімді несиелер мен гектарлық субсидиялар бөліп, нақты көмек көрсетілгенде ғана жылыжай өндірісі өркендейді әрі бәсекелестікке бейімделеді. Үкімет «Кең дала», «Агробизнес» әмбебап несиелендіру бағдарламасының аясында жылыжайлардың мәселесін шешетінін мәлімдеді.
Сайлау алдында сайлаушылармен кездесу барысында ең көп айтылған мәселе – жұмыссыздық пен зейнет жасын төмендету. Ауылдарда жұмыс орындарын көптеп ашылуын қолға алу керек. Қазір кей әкімдіктер мыңдаған адамның жұмыспен қамтылатынын жарнамалап, қисынға келмейтін іспен айналысып жүр.
Министрліктердің халық сайлаған депутаттардың сауалына салғырт қарауы мемлекеттік қызмет этикасына қайшы. Бұл істе де кәсіби біліктілік пен шынайылық қажет.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев айтқандай, Әділетті Қазақстан орнату үшін азаматтарға адалдық керек. Адалдық үстемдік етпей, әділдік салтанат құрмайтынын ұмытпаған жөн.
Қайрат БАЛАБИЕВ,
Мәжіліс депутаты
