Инфографиканы жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ
Экологияның 11 санаты бойынша 40 тиімділік көрсеткіштерін пайдалана отырып, зерттеу тобы дүние жүзінің 180 елін климаттың өзгеруі, қоршаған орта жағдайы және экожүйелердің өміршеңдігі көрсеткіштері бойынша бағалайды. Бұл мақалада Йель университеті жариялаған Экологиялық тиімділік индексі негізінде жасалған (Unsafe drinking water). Ішуге жарамсыз ауыз су индексін бөлек көрсетіп, әлемді алаңдатқан мәселеге арнайы тоқталмақпыз.
Әрбір мемлекеттегі судың сапасын бағалауда зерттеушілер қандай деректерді қамтығаны маңызды. Йель университетінің мамандары ең объективті көрсеткіш ретінде түрлі қалаларда алынған судың зертханалық талдауларының орташа көрсеткіші емес, халық арасында суды тұтынудың салдарынан туындаған денсаулыққа қатысты мәліметтерді талдау дұрыс деп шешкен. Ішуге жарамсыз ауыз су индексін құрудың басты критерийі халық тұтынатын ауыз судың әсеріне байланысты денсаулыққа келген зиян мен аурулардың орташа статистикасы алынған. Есепте сарапшылар «DALY» көрсеткішін қолдана отырып, тұтынған ауыз судың әсерінен 100 мың адамға шаққанда денсаулығына зиян келген, мүгедектікке шалдыққан статистикалық деректердің жас бойынша стандартталған өмір сүру мәліметтерін пайдаланған.
Екі жылда бір рет жаңартылып отыратын рейтингтің соңғы нұсқасы 2022 жылы шықты. Индексте қамтылған барлық мемлекет 0-ден 100-ге дейінгі шкала бойынша бағаланады әрі ең жоғары ұпай таза әрі сапалы ауыз суды қамтамасыз ете алған мемлекеттерді білдіреді.
Тізімнің үздіктеріне 100 ұпай алған 10 мемлекет енген. Зерттеу дерегінен көріп отырғанымыздай, индекстің алғашқы ондығында Аустрия, Финляндия, Греция, Исландия, Ирландия, Мальта сынды Еуропа мен Жерорта теңізі мемлекеттері орналасқан. Индексте Армения – 39, Беларусь 40-орынға жайғасса, Қазақстан әлемдік көрсеткіште 54-орынға тұрақтаған. Атап өтетін жайт Қазақстан 2020 жылғы рейтингте де 55,8 ұпаймен 54-орынды иеленген еді.
Ал өзге Орта Азия елдері ішінен Өзбекстан – 60, Түрікменстан – 77, Қырғызстан 78-орында орналасқан. Түркия 80-орынға тұрақтаса, Әзербайжан 84-орында тұр. Зерттеу рейтингінде төмен көрсеткіштерді Африка құрлығы мемлекеттері иеленген. Камерун – 170, Нигерия 177-орынға тұрақтаған.
Бүгінгі таңда таза ауыз су мәселесі адамзат баласы үшін өзекті болып отыр. БҰҰ-ның дерегінше, дүние жүзінде миллиардтаған адам әлі күнге дейін таза ауыз суға қол жеткізе алмай келеді. Дүниежүзілік метеорологиялық ұйымның (ДМҰ) су ресурстары бойынша климаттық қызметтердің жай-күйі туралы соңғы есебіне сәйкес, суға байланысты тәуекелдер жоғары қарқынмен өсіп келеді. 2000 жылдан бастап су тасқыны – 134, құрғақшылықтың ұзақтығы 29 пайызға өскен.
Қазірдің өзінде мамандар жаhандық климаттың жылынуына байланысты 2050 жылға қарай Орталық Азияда су тақырыбы күрделі мәселе болатындығын болжап отыр. Негізгі өзендері көршілес мемлекеттерден бастау алатын Қазақстан үшін су мәселесі шешімін табуды қажет ететін стратегиялық басымдықтардың бірі екені анық. Елімізде ауылдар мен шалғай өңірдегі халқымызды таза ауыз сумен қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік бағдарламалар жүйелі түрде жұмыс істеп келеді. Дегенмен жерасты суларының картасын жаңарту, бұл бағытта тиісті ғылыми зерттеулер жүргізу сынды атқарылатын мәселелер де баршылық.
Йель университетінің Экологиялық тиімділік индексі мен Ішуге жарамсыз ауыз су есептері ғалымдарға, аталған сала мамандарына, жалпы тақырыпқа қызығушы қауымға қажетті көмекші құрал бола алады.
Бауыржан СЕРІКБАЕВ,
Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы
