КОЛУМНИСТЕР

«Qaıran, Kamal! Amerıkany endi ashqandaı bolasyń. Biz bul «pálege ushyraǵaly» qashan...» dep kúrsinedi eken Sheraǵań, Sherhan Murtaza. Shyndyǵynda, burynnan belgili bolsa da, túıini bir tarqatylmaıtyn, dúrkin-dúrkin kóterilip turatyn máseleler bolady.

Dýaly aýyz sarapshylardyń aıtýynsha, adamzattyń erteńi qalalar áleminiń bolasha­ǵy­na tikeleı baılanysty. Bul tujyrymnyń aqı­qatyn ýaqyt qudireti de aıqyndap keledi. BUU-nyń deregi boıynsha, búginde álemdegi qalalarda 4 mıllıardqa jýyq halyq (adamzattyń jartysynan astamy) ómir súredi eken. Boljam boıynsha, 2050 jyly qalalardaǵy halyq sany 6,5 mıllıardqa jetip, planeta turǵyndarynyń 70 prosentin quraıtyn kórinedi.

Memleket basshysy bıylǵy jylǵy qańtar aıynda halyqqa arnaǵan Joldaýynda zań ústemdigi men jemqorlyqpen kúres memle­kettik saıasattyń basym baǵyttary bolyp qala beredi dedi. О́ıtkeni bul kúres baǵyty tórtinshi ónerkásiptik revolıýsııa jaǵdaıyndaǵy damý­dyń jańa múmkindikteriniń biri retin­de ekonomıkalyq damýdyń basty negizi ekeni ataldy. Al onyń joly jańa quqyqtyq ınstıtýt­tardy júzege asyrýda bolyp otyr.

Adamǵa qashan bilim artyqshylyq etip edi?! Mundaı jaǵdaı tarıhta bolmaǵan sekildi. Biraq tarıhta, sonyń ishinde bizdiń qazaq tarıhynda mundaı jaǵdaı qubylys retinde buryn boı kórsetpegenimen, endi bolady dep oılaımyz.

Ғұлама Әлкей Марғұланның дерегіне сүйенсек, Ұлытау өңіріндегі Жанғабыл өзенінің жағасында қарт жыршының тас мүсіні тұр.

«Қияли» деген сөз бар. Мақтауға қара­ғанда даттау, көп жағдайда келемеждеу жағы басым түсіп жататын сөз. «Қияли» сөзі жас балаға қатысты айтылса, бұл сөзде үміт күттірерлік қасиет байқалады. Ал өмірдің белестерінен әбден өткен, шау тартқан адамға қатысты қолданылса, онда расында да бұл босқа өткен өмірді білдіретіндей. Өйткені «қиял», «қиялдау» дегеніміз әлі ашылмаған ресурс қой. Жасы келген кезінде өз бойындағы осы ресурсты ашып, оның қасиетін пайдалана алмаса, расында да әрбір адам баласы  келемеждеуге лайық секілді.

Қазір қоқыс контейнерінің қасынан өтсеңіз, шашылып жатқан нанды көресіз. Табаныңыздың астында тапталып жатады. Байқамай басып кетсеңіз, бойыңызды бір ыңғайсыздық билейді. Бала кезінен ата-әжелерінің құлаққа құюымен нанды қадірлеп өскен ұрпақ арамызда. «Нан қиқымын шашпаңдар, жерде жатса баспаңдар, теріп алып қастерлеп, торғайларға тастаңдар» деген тақпақты тақылдап айтып өскен буын да белорта жасқа келді. Сондықтан нанды дастарқанда шашпауға, аяқ астында жатса баспауға тырысамыз. Бұл жазылмаған заңдылық. Тіпті нанды бір қолмен бөлу де бізге әбес көрінеді. Бұл ерсі қылықтан бір керенаулық, астың қадіріне жетпеушілік көргендей боламыз. Ендеше нан үзімі, кейде тіпті тұтас бөлке неге қоқыс жәшігіне тасталады, неге аяқ астында жатады? Нантепкі заман деген осы болар, бәлкім?!..

Құқық үстемдігін құрметтеуді және жаппай заңға мойынұсынушылықты мақсатты және жүйелі түрде қалып­тас­тыру – уақыт талабы. Ал Конституция талап­тарын нығайту құқық үстемдігін қамта­масыз еткен жағдайда ғана толық­қанды іске асырылмақ. Бұл адам­ның және азаматтың құқықтары мен бостан­дық­тарына деген кепілдікті, құқықтық ашық­тықты, әділдікті, заң алдындағы теңдікті сақтап, өкілеттілікті асыра пай­да­­ла­нуға жол бермеуді және сот төрел­і­гіне қол­жетімділікті қамтиды. Бірақ осы қағи­­далардың орындалуы қалай жүзеге асырыл­­мақ?

Абай атамыз 40-шы қарасөзінде «Ты­ныш­тық іздеп таба алмай жүрген жұрт ты­ныштық көрсе, сәтке тұрмай, ты­ныш­­­тықтан жалыға қалатұғыны қалай?» де­гені сияқты адам баласы таби­ғаты­­нан жалыққыш келеді. Әсіресе бей­бітші­лік пен тыныштықтың қадірін біл­мей­ді. Тіпті осы жайлы қасиетті Құран­ның «Ниса» сүресінде «өйткені адам баласы нашар жаратылған» дейтін аят та бар.

Бұрын «ақылды» деген сөз адамға ғана қатысты айтылушы еді. Сонан кейін кейбір жағдайларда адамның серігі саналатын жылқы мен итке қатысты «ақылды жануар», «есті хайуан» түрінде аздап қолданылып қалатын. Ал енді қазір қарасаңыз, жылдан-жылға қарқын ала түскен жаңа технологиялардың дүмпуі нәтижесінде «ақылдылар» қатары көбейіп келе жатқандай. Мәселен, әлемде «ақылды фермалар» пайда бола бастады. Бұл үдерістің соңы «ақылды ауыл шаруашылығын» құруға алып келмек. Сарапшылардың пікірінше, «ақылды фермалар» құрамына кіретін жан-жануарлар да болашақты ақылды бола түсуге тиіс. Өйткені тірі жануарлар құлағына орнатылатын чип арқылы басқарылып, бірте-бірте технологиялық жүйе ішінде тіршілік ету тәртібін қабылдайтын болады.

Құнанбайұлын қомсынатындар кездесетін қоғамда Ісләм Жарылғаповтың кім екенінен бейхабарлар болуы әбден мүмкін. Бірақ майталман аудармашының тілімізге енгізген сөздерін білмейтін адам кемде-кем. Айталық, орысша читатель, зритель, издание книги, остановка, дача, роддом, пляж деген сөздердің оқырман, көрермен, басылым, аялдама, саяжай, перзентхана, жағажай деген баламасын енгізген енгізген осы кісі.

Ел болып еңсе тіктеп, тірлігіміз оңалып, жыртығымыз жамалып, барымыздың бағын ашып жатқан тұста, қатыгездік пен қайырымсыздық тас кенедей болып жабысып алатынды шығарды. Жұрт болған жерде ондай-ондай кездеспей тұрмайды дейміз. Бірақ етек жайып кетсе, естен тандырмай, бұл қалай өзі дегізбей қоймасы анық.