Белгілі құқықтанушы, профессор С.Ударцевтің бұл пікірінде асыра сілтеушілік жоқ. Бұған түсінік беріп жатудың өзі артық. Қазақстан үшін сын сағаты туған шақта, республиканың тәуелсіздігі қалыптаса бастаған күрделі кезеңде, Сұлтан Сартаев ешқандай қиыншылықтармен есептеспей, тіпті бұл әрекеттерінің ақыры қатерлі болып шығу ықтималдығына қарамастан суырылып алға шықты. Қатерлі деп отырғанымыз, сол кезде Кеңес Одағының тоталитарлық машинасының халық ағартушылары мен гуманистерге, шамадан тыс белсенді азаматтарға көзқарасы терістеу еді. Міне, осындай күрделі жағдаяттарға қарамастан ол өзінің халқы, отаны алдындағы азаматтық және патриоттық парызын толығынан орындап шықты.
Бірінші кезектегі мемлекеттік міндеттерді шешуге белсенді түрде қатыса жүріп, Сұлтан Сартайұлы енді ғана қалыптасып келе жатқан республикамызды әлеуметтік-саяси маңызы бар заң жобаларының, атап айтқанда «Тілдер туралы» заңның, «Қазақ ССР-ның мемлекеттік егемендігі туралы» Декларацияның, «Қазақстан Республикасында Президент қызметін тағайындау туралы», «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңның, «Қазақстан Республикасының азаматтығы» заңның авторлары қатарында аталып, 1993 жылғы Конституцияның жобасын, «Жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы», «Миграция туралы» заң жобаларын жасайтын жұмыс тобының құрамына енді. Осы құжаттардың барлығы біздің егеменді және тәуелсіз мемлекетіміздің әрі қарай дамуына сара жол ашты.
Осы айтылғандардың бәрі Сұлтан Сартаевтың саяси, қоғамдық және ғылыми қайраткер тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуына қосқан ұлан-ғайыр үлесі саналып, оның әлеуметтік-саяси бейнесі мен рөлін айқара ашуға жеткілікті секілді еді. Бірақ олай емес. Менің пікірімше, өкінішке қарай, С.Сартаевтың отаны мен халқының алдындағы ерен еңбегі ой таразысынан өткізіліп, лайықты бағасын ала алмай жүр. Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы дәуірінде мемлекеттік құрылыстың көкейкесті мәселелері бойынша сөйлеген салиқалы сөздері мен мазмұнды баяндамалары, атап айтқанда: мемлекеттік тәуелсіздік, тілдердің мәртебесі, президенттік лауазымды тағайындау, басқарудың президенттік формасы, парламентаризм, қазақ патриотизмі мен интернационализмі, өскелең ұрпаққа отансүйгіштік тәрбие беру, қазақ мәдениетінің деңгейін көтеру және т.б. жөніндегі байыпты баяндамалары мен сөздері талданып, бағаланып болған жоқ. «Бұлар оның өзін ғана емес, бүтіндей қазақ халқын жаңа биікке көтерді».
Оның биік мінберден айтқан сөздері мен ойлары жаңа тәуелсіз Қазақстан мемлекеттілігін құру мен дамыту идеяларын жүзеге асыру жолдарын көрсететін компас іспетті. Сұлтан Сартайұлының сөздері мен пайымдаулары заман талабымен қабысып, қазақстандық қоғамның ең қалың қатпарларында қолдау тауып жатады. Әдетте, ғалымның ой-толғаныстары әрбір қазақстандық азаматтың жүрегінде Қазақстанның жарқын болашағына деген берік сенім мен үлкен үміт отын лаулатады. Сартаев сөзінің сиқырлы күші – оның айтқандары мен идеялары көп ұзамай жүзеге асып жатады, бүгінгі таңда ерекше өміршеңдік деңгейімен сипатталып отыр. Меніңше, бұл ғалымның терең философиясының жүзеге асу процесі, «Сөз жартылай сөйлеген адамдікі болса, жартылай оны тыңдаған кісінікі» деген халық даналығының ішкі мән-мазмұнын білдіргендей.
Сөз бен тыңдау, шешен мен аудитория бірлестігі, жақындығы, симбиозы Сұлтан Сартаевтың іс-әрекетіндегі кіршіксіз таза патриоттық пен азаматтық сезіммен халқына риясыз қызмет етудің жарқын-үлгісі, шешеннің сөзі мен ойлары халықтың үміт-арманымен астасып жатады. Сөздің құдіреті, сиқырлы күшінің атамзаманнан дәріптеліп келе жатқандығы өркениетті елдер дамуының тарихынан мәлім. Сонау антикалық мәдениет дәуірінің өзінде-ақ ертедегі данышпандар көпшілік алдында айтылған сөзді жоғары бағалай келіп, «Сөзбен Күн көзінің қозғалысын тоқтатуға болады, Сөзбен қалаларды алуға болады» – деген берік қағидатты ұстанып келген. Осы бір «Құдайдың ұшқыны» саналған «Сөз дарындылығы» өнерін Тәңіріміз бен Табиғат анамыз Сұлтан Сартайұлына үйіп-төгіп берген. Шешен-баяндамашыны тыңдаған замандастардың: «Сартаевтың сөзі – Парламенттің сәні, халықтың үні» деп бағалауы кездейсоқ емес – нағыз әділдік.
Өз басым ұстазымның бұқаралық ақпарат құралдары арқылы, мемлекеттік дәрежедегі биік жиындарда, әртүрлі халықаралық және республикалық ғылыми-теориялық және ғылыми-практикалық конференцияларда, салтанатты жиналыстарда, докторлық және кандидаттық дәреже беретін диссертациялық кеңестегі талқылауларда, студенттер мен шығармашылық жастарымен кездесулердегі жалынды сөздерін талай рет тыңдап, тәнті болғаным бар. Және тыңдаған сайын үлкен әсер алып, С.Сартаевтың сөзі мен ойлары ХІХ ғасырдың атақты құқықтанушысы А.Конидің «Сөз – адам баласының ұлы қаруларының бірі. Өзінше әлсіз көрінсе де керек жерінде және дер кезінде айтылса төтеп бере алмайтын қуатты қаруға айналып кетеді.
Ол өз жарқылымен айналасындағылардың көз нұрын алып, еріксіз еліктетіп жіберуге қабілетті. Сондықтан да шешеннің имандылық парызы – бұл қаруды пайдалануда сақ болу, өз сөзіңе сенімді болу, әсем формаға қызығып немесе көрініп тұрған логикалық құрылымына еліктемей, сөйлеген сөзінің жетелеуші қасиетіне айрықша мән беру» деген пікірімен ұштасып жатқандығының куәгері боламын. Оның сөздері мен сөйлегенінде артық кеткендік, орынсыз мадақтау, «құйтырқылық», құлаққа жағымсыз жалған ғылымдылық, тыңдаушының және бүтіндей аудиторияның шешенге сенімсіздігін тудыратын оғаш пікір дегендер болмайды. Міне, сондықтан да жоғарыда келтірілген цитата Сартаев сөзінің ішкі мәні мен сиқырлы күшінің айқын айғағы болып көрінеді. Оқу процесіндегі жұмысымыз бастан асып, уақытымыз жетпей жатса да біз, оқытушылар, бұл кісінің баяндамаларын тыңдаудан қалыс қалмауға тырысатын едік.
Менің жадымда айрықша сақталып қалғандары, ғалымның қазақ тілінің қазақ халқының этникалық өзіндік мәдениеті ретіндегі тарихи тағдыры шешілгелі тұрған тұста Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі мәселесі төңірегіндегі сөздері мен баяндамалары. Бүтіндей қазақ халқы үлкен ыждағаттылықпен және толғаныспен көптеген баяндамашылардың ана тіліміздің тағдыры хақындағы сөздерін ұйып тыңдады.
Сөйлегендердің қорытындылары мен ұсыныстары өзінің мазмұны мен идеялық бағыты бойынша бір-біріне қарама-қайшы келіп жатты. Бұл идеяның жақтаушылары да, қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесін беру идеясына қарсы шыққандар да болды. Ең қызықтысы, солардың қатарында қазақ тілін мүлде білмейтіндер де немесе оның заңдылығы мен лингвистикалық өзгешелігінен тұманды ғана түсініктері барлар да болатын. Солай бола тұрса да олар «шаршау-шалдығу» дегенді білмей және жағымсыз эпитеттер мен салыстырмаларға салынып, барып тұрған тарихи надандық көрсетіп, ашықтан-ашық жалғандыққа ұрынып, қазақ тілінің мемлекеттік тіл дәрежесіне ие болу қабілеттігі жетіспейді деп дәлелдеп бақты. Бәлкім, содан болар, қасірет-қайғысы мол қазақ халқының мәдениеті қорында «тарихи жалғандық қабылдануға болмайтын дүние және данышпандарды қорлайтын қимыл бола тұра, надандардың жанына бальзам құйылғандай әсерге жетелейтін құбылыс» деген даналық сөз бар.
Әділдікке жүгіне мойындайық, қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесін беру төңірегіндегі өткір айтыс-тартыстар, кейде тіпті, осы сөздің толық мағынасында, ашықтан-ашық антогонистік сипат алып жатты. Осындай толып жатқан қарама-қайшы жаңсақ дәлелдеме-пікірлердің арасынан суырылып шыққаны ең биік отансүйгіштікпен қазақ тілінің тағдырына жүрегі сыздайтын ғалымның баянды да жан-жақты дәлелді сөзі еді. Тыңдаушысын бейжай қалдырмайтын оның қазақ тілінің кеңестік тарихы жағдайындағы хал-ахуалы туралы пайымдаулары шын мәніне келгенде КСРО әкімшіл-әміршіл жүйесінің тіл мәселесі төңірегіндегі екіжүзділік сипатын әшкерелеу еді.
Қазақ халқының этникалық мәдениеті ғана емес, басқа да ұлттар мен ұлт азшылықтарынының тіліне деген қиянаттың бетін ашу болатын. «Кеңес өкіметі кезінде қазақ тіліне ешқандай мән берілмеді. Ол кезде мемлекеттік тіл орыс тілі деп саналған, бірақ бұл туралы Конституциямызда айтылмаған-ды. Орыс тілін білмейтін бірде-бір адам тиісті жұмыс орнын ала алмаған. Кеңес өкіметі тұсында біздің ана тіліміздің тағдыры мүшкіл еді. Бірақ сол кезде мемлекеттік тіл туралы тек қана Грузия, Армения және Әзербайжан елдерінің Конституцияларында айтылған болатын... Бірде-бір республика өзінің ұлттық тілі туралы айта алмаған».
Ұлы бетбұрыстар дәуірінде С.Сартаев тоталитаризмге табынудан танбаған кейбір ортодоксалистер айтып жүргендей «жеке басының ұлтшылдық қамы» үшін емес, қазақ тілінің жаңадан түлеуі, «өзінің бастапқы орнына» қайтып оралуы, «ас үйдің» жабайы құралы ғана емес, әлемдік ұлы тілдер жүйесінде лайықты орнын алып, өркен жаюы үшін жан аямай атсалысқанын айта кеткеніміз абзал. Бұл өзінің болмысында да, поэтикалық қуатында да, рухани сәнділігінің аясында да айқын көрініс тауып жатты. Көптеген филологтар мен лингвистердің әлемдік әдебиеттерде қазақ тілін «поэзия және ақындар тілі» деп мойындаулары тегін болмас. Алайда қазақ тілінің байырғы қалпына келуі мен мемлекеттік тіл мәртебесін алу деңгейіне жетуі оңай іс болған жоқ, бүгінде бұл мәселенің шешілуі кезінде орын алған қиыншылықтардан беймәлім адамдар үшін ғана жеңіл болып көрінер.
Тарихқа жүгінелік. Осы мәселенің шешілуінің алғашқы кезеңдерін еске алған С.Сартаев мына оқиғаға назар аударады: «Мен 1978 жылы, 1977 жылы қабылданған Конституцияның негізінде комиссия мүшелеріне республика Конституциясында орыс және қазақ тілдері мемлекеттік тіл болып танылсын деген ұсыныс жасағанымда менің алған жауабым: «Сіз неге, Сұлтан Сартайұлы, қазақ тілі мәселесін қайта-қайта көтере бересіз, бұл үшін ұлтшыл деп жауапқа тартуы мүмкін ғой» болды. Мені республикадағы «Тілдер туралы» заң жобасын және тіл саясатының тұжырымдарын жасау жөніндегі комиссияның төрағасы етіп тағайындағанда да өз позициямнан таймадым». Бүгінгі таңда Сұлтан Сартайұлының адамгершілік қасиетінен және азаматтық ұстанымына аз-маз мағлұматы бар адамдардың санатында оны шамалы ғана «ұлтшылдығы» бар деп шүбәланатын оппоненттер табыла қоймас деп ойлаймын.
Қазақ тілін мемлекеттік тіл мәртебесіне ие ету мәселелері С.Сартаев секілді халық патриоттарының, қазақ халқының біртуар ұлдарының және бүтіндей қазақстандық қоғамның күш-жігері арқасында оңтайлы шешіліп, егеменді Қазақстанның саяси-қоғамдық даму тарихының өзі бәрін орын-орнына қойып, Қазақстан Республикасының «Тілдер туралы» заңының тууына, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуына алып келді.
Өзіне тән оптимизм мен биік гуманизм деңгейін ортаға сала келе, Сұлтан Сартаев мемлекеттік тіл туралы пікірін айтады: «Тілдер туралы Заңның қабылдануы бір ғана қазақ халқының қуанышы төмендегіше болды деп ұғынбауымыз керек. Бұл – республикамызды мекендейтін барлық халықтарының игілігі болатын. Бұл – бәрімізге ортақ қуаныш еді. Онда орыс тілі ұлтаралық қатынастың дәнекері, ұлтаралық достықты нығайтудың құралы мәртебесіне ие болды. Біздің республиканың жағдайында бұл өте жауапты да маңызды миссия еді. Бұған қоса өзге ұлттар тобы тілінің өркен жаюына мүмкіндіктер жасалды.
Бұл – біріншіден. Екіншіден, мынаны атап өтуіміз қажет: Заң жобасын талқылау барысында, оны сессияда қабылдау сәтінде өткір айтыс-тартыстар орын алды. Алайда бұл мәселе төңірегінде жалпы алғанда дұрыс түсіністік те бар болатын. Менің ойымша, осы тұста орыстілді өкілдердің, өзге де ұлт өкілдерінің, қазақ халқының интернационалдық көзқарастары, оның тілі мен тарихы маңызды рөл атқарды. Осы тұрғыда зайырлы, көзі ашық азаматтарымыздың орыс тілінде жарияланған бірқатар мақалаларының да игі әсері кем болған жоқ».
Табиғатынан дарынды, өзінің азаматтық және патриоттық парызын адал да қажырлылықпен орындайтын адамдар санатында Сұлтан Сартайұлы өзінің қисапсыз мол еңбегі мен уақытын сарп етіп, бүгінгі жеткен жемісті нәтижесін көріп отырғанымен бақытты. Қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болды, міне, осы бір аса құнды мемлекеттік міндетті шешуге жетістіктен ол бүтіндей қазақ халқының да, Елбасының да қосқан зор үлестерін мадақтай келіп, өзінің атқарған рөлін қарапайымдылық танытып, айта бермейді. Осы тынымсыз іс әрекеттері оның кіршіксіз патриоттық мінезін айқара ашады: «Бұл Сартаевтың өзінің сом тұлғасы», дейміз. Ең бастысы, оның қоғам және саяси қайраткері, көрнекті ғалым ретіндегі көп қырлы талантының айшықты көрінісі. Дәл осы тамаша, қасиеттері оны қазақ халқының сүйіспеншілігі мен құрметіне бөледі.
Сұлтан Сартайұлының дарынды шәкірттерінің бірі, үлкен құрметке бөленіп үлгерген заң ғылымдарының докторы, профессор А.Ибраева шабыттана қорытындылағандай: «Аты аңызға айналған сом тұлға, мемлекеттанушы, шешен, ойшыл, әлемді, кесімді ғалым Сұлтан Сартайұлы Сартаев өз елінің нағыз патриотының таптырмас үлгісі, оның бүкіл өмірі Қазақстанның мемлекеттілігі мен құқығына, жоғары заң біліміне арналды».
Батырбек ЖЕТПІСБАЕВ,
заң ғылымдарының докторы,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры
АЛМАТЫ
Суретті түсірген
Нұрманбет ҚИЗАТҰЛЫ
