Бағалау жүйесі
Қазақстандағы мемлекеттік басқару жүйесін реформалау тәуелсіздік алған жылдары басталған. Сол тұстарда басты міндет командалық-әкімшілік басқару тәсілін өзгертіп, нарыққа бейімделу болатын. Бұл негізінен толассыз және кезең-кезеңімен жүргізілетін үдеріс.
Кейінірек әкімшілік реформа жаңаша үлгіде қалыптасып, елдегі басқару жүйесінде өзекті нормативті-құқықтық және институттық база қалыптасты. Тиімді және өнімділік негіздері, заманауи мемлекеттік менеджмент енгізілді. Атап айтқанда, Елбасының 2010 жылғы Жарлығымен сапаны арттырудағы маңызды құралдардың бірі ретінде мемлекеттік мекемелер қызметінің тиімділігін бағалайтын жүйе қолданысқа енді. Бұл құрал АҚШ, Канада, Ұлыбритания секілді бірқатар дамыған елдердің тәжірибесіне негізделе отырып жасалды.
Бұл отандық жүйе алғашқы кезең-дерде жеке әкімшіліктік қайта құрылудың деңгейін көрсетіп, орындаушылық тәртіп, электрондық құжат айналым енгізілуі, мемлекеттік қызмет көрсету сапасы, стратегиялық нәтижелерге қол жеткізу, нормативтік қызмет пен бюджет қаржысын басқару тиімділігі секілді бағыттар есепке алынды. Алайда кейінгі жылдары жүйе мемлекеттік мекемелер жұмысының сапалы нәтижесін сараптауға қайта бағдарланды. Қазіргі таңда салалық көрсеткіштердің жақсаруы, халық пен бизнестің мемлекеттік қызметке көңілі толуы негізге алынуда.
Осылайша, мемлекеттік мекемелерді бағалау әкімшілік реформаларды тиімді түрде алға жылжыту құралына айналып, аталған саладағы оң өзгеріске әкелді.
Тиімді қызмет
Жалпы кейінгі жылдары мемлекеттік қызмет саласында айтарлықтай өзгерістер орын алды. Бұл арада ең бастысы – реформа мемлекеттік қызметтің халық пен бизнеске қолжетімділігі мен сапасын арттыру секілді маңызды бағыттарға арналды. Осы орайда көптеген шаралар атқарылып, қажетті құқықтық алаң құрылып, ұйымдастырушылық негіз жасалды. Қызмет көрсетудің ауқымы едәуір кеңейіп, олардың әрқайсысының нақты мерзімі бекітіліп, талап етілетін құжаттар нақтыланды.
Бұл оң өзгерістерді қазақстандықтардың байқағаны анық. Кейінгі 7 жыл көлемінде мемлекеттік қызмет көрсету мерзімі барысында бұзушылық 46 есеге азайса (494,6 мыңнан 10,7 мыңға), халық сенімінің деңгейі 25 пайыздан 73 пайызға дейін көтерілді. Қазіргі таңда мемлекеттік қызметтің 414 түрі автоматтандырылып, олар электронды түрде ұсынылады. Әр төрт қызметтің үшеуі Халыққа қызмет көрсету орталықтары (ХҚО) арқылы қолжетімді. Бұл – тәртіп факторы болып саналады.
Кейінгі 10 жылда азаматтармен өзара қарым-қатынастың тиімділігін көтеру, халықты ақпараттандыру, көрсетілген қызметтің сапасын арттырудың арқасында мемлекеттік мекемелерге түскен арыз-шағымдар мен өтініштердің көлемі 18 есе азайып, 23 миллионнан 1,3 миллионға төмендеді. Әкімшілік реформаның қай деңгейде жүргізілгенін анықтауда халықаралық рейтингтердің өзіндік орны бар. Мәселен, Әлемдік банктің Doing Business деректеріне сүйенсек, Қазақстан 2006 жылдан бері өз позициясын 50 сатыға жақсартып, 2017 жылы 86-орыннан 36-орынға көтерілді.
Кері байланыс
Елбасының тапсырмасы бойынша 2016 жылы мемлекеттік қызмет тетігін жетілдіру үшін оны толық электронды түрге ауыстыру мақсатында «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы құрылып, оның қызметіне халықпен өзара тығыз қарым-қатынас жасайтын бірқатар құрылымдар енді (ЗТМО, жер кадастры ҒӨО, ХҚО, Жылжымайтын мүлік орталығы).
Мемлекеттік корпорация 2017 жылдың соңына дейін бүкіл қызметтің 85 пайызын көрсетуді жоспарлап отыр. Келешекте «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік қызмет көрсетудің бірегей провайдері болуы тиіс. Канададағы Canada Service пен Аустралиядағы Centrelink-ке негізделіп жасалған жүйе «бір терезе» және «бір өтініш» қағидаттары негізінде қызметтің бүкіл түрін алуға мүмкіндік береді. Бұл орайда мемлекеттік мекемелер мен азаматтар арасындағы өзара қарым-қатынасты барынша азайтып, аталған үдерісті халыққа қолайлы етіп, талап етілетін құжаттар көлемі мен қызмет көрсету мерзімін қысқарту қажет. Бұл не береді? Біріншіден, сыбайлас жемқорлық қаупін төмендетеді. Екіншіден, мемлекеттік мекемелер мен корпорацияларға түсетін жүкті жеңілдетеді. Үшіншіден, азаматтардың сенім деңгейін көтереді.
Қызметтерді цифрландыру аясында атқарылған шаралар мемлекеттік мекемелердің тиімділігін арттыруды қамтамасыз етеді. Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қабылдау кеңейіп, тереңдей түседі. Ведомстволық деректер қоры бірыңғай ақпараттық жүйеге біріктіріледі. Бұл арада да айтарлықтай табыстарға қол жеткізілді. Мемлекеттердің ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану мүмкіндігі мен әзірлігін анықтайтын БҰҰ электронды үкіметтің даму индексінде және азаматтарға мемлекеттік қызмет көрсету бойынша Қазақстан 33-орында тұр.
«Ашық үкімет» – есепті мемлекет
Негізгі міндеттердің бірі – мемлекеттік мекемелердің ашықтығын қамтамасыз ету. Бұл қадам мемлекеттік менеджмент жүйесін модернизациялауға ерекше әсер етеді. Ашықтық реформасы Ұлт жоспарын жүзеге асыру барысында «Ақпаратқа қолжетімділік» заңының қабылдануымен бірге басталды. Осыған сәйкес, Қазақстанда мемлекеттік мекемелер қызметінің ашықтығын көтеру және шешім қабылдау үдерісіне азаматтардың үлес қосуын арттыру мақсатында бірқатар тетіктер құрылды. Олар: «ашық деректер», «ашық диалог», «ашық бюджет» және «ашық ҮЕҰ».
Ашық деректер деген не? Бұл – мемлекеттік мекемелердің бүкіл форматта орналастырған ақпараттарын кез келген пайдаланушы танысу мақсатында тиімді мобильді бағдарламалар мен қызметтер жасау үшін пайдалана алады деген сөз. Мұндай тәжірибе әлемде кең тараған. Ол білім, денсаулық сақтау және транспорт секілді салаларда маңызға ие. Кейбір зерттеулердің қорытындысына сәйкес, ашық деректер күнделікті 3-5 миллиард доллар көлеміндегі экономикалық құндылық қалыптастыруға мүмкіндік береді. Мұндай үдеріс Қазақстанды да айналып өткен жоқ. Мәселен, 2016 жылы жарияланған 1280 деректі пайдаланған 20-ға жуық мобильді бағдарлама мен қызмет іске қосылды («Қауіпсіз мектеп», «Денсаулық+», Almaty tours, Smart Astana және т.б).
Халықпен кері байланыс та аса маңызға ие. Әкімшіліктер алғашқылардың бірі болып әлеуметтік желіні пайдалана бастады. Астана мен Алматы қалаларының әкімдері әлеуметтік желіні жүйелі түрде және жай ғана ақпарат беру үшін емес, азаматтардың нақты мәселелері мен сұрақтарын шешу мақсатында қолданады. Мысалы, Алматы әкімшілігінің басты жұмыстарының бірі ретінде Open Almaty арнайы орталығын ашуды айтуға болады. Онда қаладағы әлеуметтік және басқа да қызмет көрсету түрлерін бір арнаға жинаған. Ықпалды қоғамдық кеңестер де әкімшіліктің құрамына енеді.
«Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы» Заң арқылы «видеоөтініш», «видеоконференция» құралдарының енгізілуі халық пен мемлекеттік мекемелер арасындағы өзара қарым-қатынас мүмкіндіктерін кеңейтті. Бұл халықтың мемлекеттік мекемелерге үйден шықпай өтініш беруге және оның барысын қадағалап отыруға мүмкіндік береді. Бұл арада көрсетілетін мұндай қызметтерді пайдалану үшін электронды-цифрлы қолтаңба, интернетке қосылған компьютер немесе смартфон қажет екенін айта кетейік.
Құқықтық статистика комитетінің бірқатар мемлекеттік қызметтері мен Бас прокуратураның арнайы тіркеуін жеңілдету мақсатында құқық қорғау мекемелеріне ЭЦҚ-сыз өтініш беруге мүмкіндік беретін qamqor.gov.kz сайты құрылды. Бұл қызмет азаматтардың полицияға шағым түсіріп, оның орындалу барысын бақылауға, бизнесті тексерудің негізі мен бағытын, мерзімін білуге, салынған айыппұл жөнінде ақпарат алуға және басқа да қызметтерді пайдалануға мүмкіндік береді.
Келесі қадам мұндай құралдардың мүмкіншілігі мен артықшылығын, халық пен мемлекеттің диалогын, олардың институттық және технологиялық қордың жетілдірілгенін, азаматтардың мемлекеттік мекемелер жариялаған ақпаратқа қызығушылығын арттырудың маңызын кең көлемде түсіндіру жұмыстары болмақ. Ол үшін ұсынылатын қызметтерді заманауи талаптарға сай және халықтың күткеніндей оңай әрі тиімді етіп бейімдеу керек.
Мемлекет басшысының тапсырмасымен жыл сайын өткізіліп келе жатқан мемлекеттік мекемелердің тиімділігін бағалау олардың заманауи трендтерге сай келетін мүмкіншілігін пайдалануға бағытталған.
Кәсіби мемлекеттік аппарат
Кез келген тиімді ұйымды (мемлекеттік мекеме) құруда қаржылық және технологиялық ресурстармен бірге адами капитал да басты факторлардың бірі болып саналады.
Қазақстанда мемлекеттік аппараттың кәсібилігін артырып, мемлекеттік қызметкерлердің құзыретін кеңейтіп, машықтарын дамыту, мемлекеттік қызметтің кадрлық әлеуетін арттыру мақсатында бірқатар реформалар жүзеге асырылды. Қазіргі таңда мемлекеттік аппараттың маңызды мақсаты – осы әлеуетті сақтап қалып және оны одан әрі дамыту. Бағалау жүйесі өз кезегінде нәтижелерді тіркеп, қызметкерді басқарудың сапасын бақылайды. Бұл мемлекеттік мекеме басшысының қызметін бағалайды. Бұл бағыттағы іс-қимылдарды күшейтудің тағы бір себебі – мемлекеттік қызметтегі мамандардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру болып табылады. Өйткені олар жекелеген салалардағы, халықаралық және квазимемлекеттік компаниялардағы талантты кадрлармен терезе теңестіре алуы тиіс.
Бұл жұмыс қалай істеледі? Бағалау барысындағы статистика деректері бойынша, мемлекеттік қызметке қызығушылық артып келеді. Мәселен, былтыр кадрлардың кетуі екі есеге дейін азайғанын байқауға болады. Жасырын жүргізілген сауалнамаға сәйкес, мемлекеттік қызметкерлердің 71 пайызы басқару сапасының сақталуына көңілі толса, 80 пайызы байқау ретіндегі әрекеттердің ашықтығы мен айқындығының деңгейін жоғары бағалаған. Өткен жылы мемлекеттік қызметке алғаш келгендер саны 3 есеге өскен.
Әкімшілік реформаның келешегі
Қазақстандағы әкімшілік реформа қандай да бір аяқталған жоба немесе бастама емес. Бұл – мемлекеттік аппаратты үдемелі жаңғыртып отыру үдерісі. Оған ішкі жағдаяттар ғана емес, сыртқы факторлар да әсер етеді. Мәселен, ақпараттық технологияның тез дамуы электронды үкіметті жасауға және дамытуға әкелді. Ал байланыс арналары (мессенджерлер, смартфондар, әлеуметтік желілер) мемлекеттік мекемелердің қызметінен көп игілік күтуге итермелейді. Оқиғаларға жедел әрекет етуге тура келеді, әйтпесе оған сағаттар кетеді.
Технологияны дамыту мен бүкіл цифрландыру және мемлекеттік басқаруды әртараптандыру үдерісі мемлекеттік аппараттың, оның ішінде әкімшіліктердің алдына қойылған жаңа сынақ. Қоғамның жаңа қажеттіліктері мен өтініштері туындайды. Өсіп келе жатқан жаңа буын өкілдері мүлде бөлек адамдар. Олардың басты артықшылықтары мемлекетті, өңірлерді басқаруға қатысты сұрақтарға белсене қатысады.
Осылайша, «100 нақты қадам» Ұлт жоспарын сәтті орындау және Қазақстанның халықаралық аренада бәсекеге қабілеттілігін арттыру әрдайым күш салып, үздік басқару тәжірибелері мен халықаралық үлгілерді қабылдап отыруды қажет етеді. Сонда ғана қазақстандық мемлекеттік аппарат Президент алға қойған дамыған 30 елдің қатарына кіру міндетін орындау барысында кездесетін сынақтардан сүрінбей өте алады.
Айдын ҚҰЛСЕЙІТОВ,
Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі
Стратегиялық әзірлемелер
және талдау орталығының меңгерушісі
