Еліміз тәуелсіздігін алғанда біз де бала емес едік, институтты енді бітірген бозбала шағымыз болатын. Социалистік қоғам құрған жоспарлы экономика ыдырап, оның зардабы ауыл шаруашылығына көп ауырлық әкелгенін ешкім ұмыта қойған жоқ. Көптеген шаруашылықтар ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетті. Ауыл шаруашылығында дағдарыс басталды. Адамдар ауылдан қалаға көшті, аңтарылып не істерін білмей қиналды, оның арты жұмыссыздыққа соқты. Осының барлығын жас та болсақ көзімізбен көрдік, оның қиындықтарын өзіміз де бастан өткердік. Бір қоғамнан екінші қоғамға, жоспарлауға негізделген экономикадан сұранысқа жұмыс істейтін нарыққа көшудің барлық қиындықтарын бастан кешіп қана қоймай, жеңдік десек болады. Менің әкем Жанаәбіл 90-жылдары жоғары оқу орнын бітірген балаларының жұрт секілді қалаға кетуіне сонша ықыласты болмады. «Балам, малдан айырылмаңдар, қазақты мал асыраған», деді. Әке сөзін жерге тастамай, ауылда қалдым, мал басын сақтап қалдық, диқандықты да тастамадық.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев жыл сайын халыққа арнаған Жолдауларында экономиканы дамытудың нақты бағытын сілтеп, алға жетелеп отырды десем, артық емес. Оның ішінде ауыл шаруашылығында мал басын асылдандыру мен егін шаруашылығына озық технологияларды енгізуге күш салдық. Қуатты, озық техникалар алдық, оған мемлекеттің көмегі де аз болған жоқ. Әңгіме қазақ баласының мал бағуында емес, малды қалай бағуында болды. Нұрсұлтан Әбішұлы осы Жолдауындағы «Ақылды технологиялар – агроөнеркәсіп кешенін қарқынды дамыту мүмкіндігі» деп аталатын үшінші басымдықта «Біз егін егіп, дәнді дақылдарды өсіруді үйрендік. Оны мақтан тұтамыз. Алайда ол жеткіліксіз», деп атап өтті. Біз мал бағуды да үйрендік, бірақ ол да жеткіліксіз. Ауыл шаруашылығының осы екі саласына да жоғары өнімділік, экологиялық таза өнім өндіру, экспорттық әлеуетті күшейту міндеттері тұр. Оған мойны озық елдерден үйрену мен ғылым жетістіктеріне мойынсұну, оны тәжірибеге енгізе білу үшін ізденістер керек.
Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайында даму салаларды цифрландыруды міндеттейді. Оның қандай жетістік екенін өзіміз көріп отырмыз. Біздің шаруашылықтарда қазір ірі қараның цифрландырылған төрт жайылымы бар. Бірнеше гектар шөбі құнарлы жайылым электрлендірілген сымдармен, бағандармен қоршалады, қоршаудың ішінде мал суаратын скважина, табиғи қалыпқа жақындатылған, мал сүйкенетін бағандар орнатылған. Сиырлар жайылып келіп, су ішеді, күйсейді, оның салмақ қосуына толық жағдай жасалған. Бейнекамера орнатылған, малға ешкім тиісе алмайды. Ал бұрын қалай еді? Бір табын сиырды екі бақташы бағады, бұл жерде олардың шаруашылыққа, малға жанашырлығы әртүрлі болатын. Кейде жайылымға ұзатып жаймайды, кешке ерте қораға айдап әкеліп тығады, таңертең салқынмен ерте шығармайды, ұйықтап қалады, мал ұрлығы да болмай қалмайтын. Әртүрлі жағдайға кезігіп отыратынбыз. Ал ол екеуіне айына 100 мың теңгеден төлейміз, жылына 1 миллион 200 мың тек екі бақташының айлық жалақысына кетіп отырады. Ал мына цифрландырылған жайылымды жасауға осы қаржының жартысы да кетпейді, оның есесіне қаншама қаржы үнемделеді, еңбек жеңілдендіріледі. Қазақстанның солтүстік облыстарындағы кең жеріміздің кез келген жерінен осындай цифрландырылған жайылым жасауға болады, оны тым аздырмай, шөбі шүйгін жерлерге көшіріп отыруды шаруашылықтар өзі шешер еді. Ізденген кәсіпкерге қазір бәрін де жасауға мүмкіндік бар ғой. Ертеде аталарымыз да жайылымды реттеп отырған жоқ па еді?
Цифрландыруды жылқы шаруашылығына, түйе шаруашылығына да пайдалан. Ұзын аяқты мал өрістеп жайылады, түз тағысы, адамның қасқыры бар дегендей, ұрлық та аз емес. Цифрландырылған шаруашылықта мал ұрлығы да болмайды, мал иесі үйде отырып, чиптелген айғырдың үйірі қайда жүргенін біліп отырады. Егін шаруашылығында да осы озық технологияны молынан пайдалана бастады. Қазір егін шаруашылығын цифрландырғанда осы науқанға кететін шығынды 30-40 пайызға дейін үнемдей аламыз. Комбайн астықты орып келе жатып, алқапта ешқандай уақыт шығын етпей тасымал машинасына бункердегі астықты құяды. Ал тасымал көлігі еш жаққа бұрылмай, тура элеваторға немесе шаруашылықтың қырманына бет түзейді. Өйтпеске амалы да жоқ, өйткені кеңседе тасымал машинасының қай шақырымда кетіп бара жатқаны кәсіпкерге, диспетчерге мәлім. Ал бұрын астық комбайн бункерінен бір ұрланатын, одан астықты тиеп алған тасымал машинасын қарап тұрған ешкім жоқ, ол элеваторға дейін үйіне, таныстарына соғады, қорабындағы қызыл дәннен малына деп бір-екі қабын, тауығына деп бір-екі қабын тастайды. Жұмыс ырғағында осындай көріністер жиі орын алатын. Бір жағынан уақыттан ұтылатын едік, екіншіден ысырапқа жол беретінбіз. Астық шаруашылығын цифрландыру – егін егу науқанын да, жинау науқанын да тез арада бітіруге ұмтылу деген сөз. Ауыл шаруашылығында үнемделген уақытты табыс деп түсіне бер.
Ауыл шаруашылығын цифрландырудың қарапайым адамдар екінші жағын да айта бастады. Иә, ол рас, шаруашылықты компьютерлендіру адам атқаратын жұмыстарды азайтады. Мал шаруашылығында мыңдаған бас ірі қараны бір немесе екі адам ғана бағады. Ал бұрын оған ондаған малшы керек болатын. Енді жұмыстан босап қалған жандар өмірде дымсыз қалғандай жүрексінеді. Олай қорықпау керек. Оларды қажетті іске қайта даярлау ісі жүргізіліп те отыр емес пе? Ал мемлекеттің ауыл шаруашылығындағы көптеген бағдарламалары дәл осы босаған адамдарға арналған. «Сыбаға», «Құлан» сияқты толып жатқан жеңілдіктер қарастырылған бағдарламаларды пайдаланса жұмыссыз қалатын ешкім жоқ. Бізде адамдарға осы мәселені түсіндіруіміз керек, мұндай жұмыстар жергілікті жерде жүріп те жатыр. Ерінбеген, еңбектенген жан жұмыс нәтижесін көреді.
Ауыл шаруашылығын қарқынды дамытсақ, оның өнімін экспорттау әлеуеті де өседі. Мысалы, Қостанай облысы Ресейдің өндірісті қалаларымен шектеседі. Солардың барлығына ет керек, сүт керек. Біздің нарығымыз қасымызда. Маған ауылдың әлеуметтік жағдайы туралы сұрақтар жиі қойылады. Елбасы Жолдауларында алдымен еліміздің индустриясын дамыту мәселелері қаралғаны белгілі. Өндіріс экономиканың флагманы болып қала береді. Енді ауыл шаруашылығына да кезек келе жатыр. Елбасы ауыл шаруашылығын экономиканың драйвері, қозғаушысы екенін айтып келеді. Мысалы, Торғай өңірінде Ақшығанақ деген ауыл бар. Сонда қазір 4 мың ірі қара, 4 мың жылқы, 15 мың уақ мал бар. Бірақ жол жоқ, әлеуметтік жағдай керемет болып тұр деп айта алмаймыз. Облыс орталығынан тым қашық. Бірақ сол ауылда босап қалған бір де үй жоқ, тұрғындар кетіп жатқан жоқ. Алдағы уақытта ауыл адамдары сол жерді гүлдендіреді, керемет үйлер де салынатын болады. Торғай өңіріндегі де, Тобыл өңіріндегі де алыс ауылдарда қаладағыдай еңселі үй салып алғандар қатары көріне бастады. Мүмкін ауыл біз көргендей емес, басқаша дамитын болады. Оны жастар жасайды, менің оларға сенімім мол.
Ауыл шаруашылығын барынша цифрлы дамыту, компьютерлендіру алдағы уақытта тек дамуға бастайды. Әрине қандай өнеркәсіп революциясы, компьютерлендіру ісі өздігінен алға баспайды. Ол тек ізденістің, еңбектің арқасында мүмкін болады, уақыт талабына ілесе білуді білсек болғаны. Сондықтан қандай даму болғанда да еңбек өзінің құндылығын жоймайды. Еңбек бәрін де жеңбек.
Алмат ТҰРСЫНОВ,
«Қарасу» АӨК» ЖШС
бас директоры,
Қазақстанның Еңбек Ері
Қостанай облысы
