Әдебиет пиардың ісі ме?

«Адамзаттың өмірінен әде­биет­ті алып тастасаң қару мен сың­ғырлаған тиындар ғана қалады» деген Андрей Битовтың сөзі бар. Әдебиетші қауымға жаттанды және ешкімге жаңалық бола алмайтын цитат. Бірақ, бұрын болжам, ескерту есебінде айтылса, бүгін дә­лелденген, ақиқатқа айналған. Біздің елде (мүмкін бүкіл жер шарында) әдебиет қадірсіз. Сосын сықырлаған қару мен сылдырлаған тиын үстемдік құрып тұр. Ал мұндай қоғамда «әдебиет – ардың ісі» десең кім сенеді? Қадірсіз дүние әркімге бір қолжаулық. Екі сөздің басын құ­рағаны ақын болғысы келеді. Қа­тардағы жазарман өзін ұлы жазушы санайды. «Жарлысы мен байы тең» дегендей, бүгінгі күннің классигі мен халтурщигі тең. Неге? Себебі халтураның пиары күшті. Күшіктей кішік, мысықтай пысық. Жыл сайын бір кітап. Пәлен елге тәржіма, түген елде тұсаукесер. Ал классик классик қалпында. Елде. Елеусіз... Былтыр бір айтқыш досы­мыз, «Әдебиет – пиардың ісі» деп күлдірген. Етіміз өліп кеткендік қой, әйтпесе, жылайтын-ақ дүние... 

Баяғыда Евней Бөкетовтің Кана­даға барған жолсапар очеркін оқы­ғаным бар. Бұл «Канада сапары» жетпісінші жылдардың аяғы, сексенінші жылдардың басы болса керек. Сол мақалада автор кітап дүкенінде болғанын және сол дүкенде классикалық әде­биет сөренің соңында, шаң басып жатқанын айтады. Ал сө­ре­нің бетінде тұрған детектив пен жылтыр мұқабалы кітаптар ка­на­далықтардың рухани азығына айналыпты деп қынжылады. 20-30 жылдан кейін бізге де арзанқол, жылтыр мұқабалы кітаптардың келерін Евней көкеміз сезді ме екен? Сезсе де сенбеген шығар... 
Өткенде белгілі сыншы Жансая Жарылғап ағаммен жолығып, жө­пел­демеде әдебиет жайлы бірер ауыз сөз алмасып үлгерген едік. «Біз қалалық әдебиет жасай алма­дық. Сосын жастарымыз шетелдің туындыларын оқиды» деп еді. Қалалық әдебиет деген не? Жалпы өзі қалада әдебиет деген бар ма? Бар болса ол қандай әдебиет? Сол кездесуден бері осы туралы ойла­нып жүрмін. Бірақ, миым жетер емес… Орыстардың алпысыншы жылғы ақындары жата ма қа­ла­лық әдебиетке? Жоқ, жатпай ма? Ме­ніңше қалалық әдебиет бәрібір қалыптаспайды. Ол тууы мүмкін. Бауыржан Момышұлы айтпақшы, «батырды ситуация жасайды». Әдебиетті де. 

Дүниедегі не жақсының бәрі қанша ғасыр өтсе де, шаң мен саз балшықта қанша жатса да кезі кел­генде жарқырап шығады. Құдды миллион жыл жер астында жатқан алмас секілді. Құдды жер­төледе ондаған жылдар сақталып, бапталып шыққан шарап секілді. Құдды ондаған ғасыр елеусіз жатып, жарыққа шыққан Күлтегіннің бітіктасы секілді. Мысырдың «Адам уақыттан қорқады. Уақыт пи­ра­­мидалардан» деген мақа­лын­дағыдай уақыттың өзі қорқатын әдебиетке баға жете ме?..

Ақ өлеңнің аты жат

Бір-біріне ұқсамайтын ақындар­дың көп болғаны жақсы, әрине. Бірақ мен ешкімге ұқсамауым керек деп алағайлап адасу барып тұрған ақымақтық, меніңше. Мақ­сат­ты түрде басқа форма іздеу, те­ңеуге басқалай телу, басқаша ойлау – поэзияда жаңалық аша ал­майды. Өйткені мұны сенің адам­дық болмысың, санаң жасады. Поэзия – бейсаналы, тылсым дүние. Мысалға, Жүкел Хамай ағам «ақын­ның өлең жазып отырғандағы буы­нан жанында тұрған әйел жүкті болып қалуы мүмкін» деп жазды бірде. Мен осыған құлай сендім. Өйткені өлең жазып отырған сәт­тегі бусанған халді бұдан артық әспеттеп, жеткізе алмас едім өз басым. Нағыз өлең қалаған формаңа түспейді. Түссе – түсік! 

Әрине өлеңді қолдан құрайтын­дар бар. Хош, құрасын. Бірақ, музыкасын қайтесің? Музыкасы жоқ өлең кемтар дүние. Оның үстіне қазір өлең құрауға қабілеттілер көп. Соның бәрі ақын ба? Мысалы ол, бір оқиғаны өлеңдетіп құрап берді делік. Ол поэзия ма? Өз түсі­нігімде ел сенсіз де білетін дүниені өлеңге салып (айтыскерлер секілді) айту поэзия емес. Керісінше, ел сезбегенді сезіп, ел айтпаған ұшқыр ойды қара сөзбен айтудың өзі поэзия!
Ешкімге ұқсамау дегеннен шы­ғады. Қазір біздің қатарластардың дені ақ өлеңге әуес. Ешкімге ұқса­ғысы келмейді. «о, ағаш» деп қойып, өмірден баз кешкенін ағашқа айтады ақ өлеңмен. Мұқағалидың «жас қайыңынан» кейін оған қалай сүй­сінесің? Оның үстіне ежігейдей езіл­ген, екпінсіз, ұзақсонар бір ыңыл. Осындай сәтте ақ өлеңге ішкі қарсылық пайда болады. Ашып айтайық, бүгінгі ақ өлеңге ішкі қарсылық. Әйтпесе ақ өлеңнің түп атасы саналатын түркінің қуат­ты жырын бір кісідей сүйеміз. Мы­салға, «Күндіз отырмадым,түн ұйық­тамадым» деген Күлтегін жы­рынан бастап, жыраулар поэзия­сын­дағы ақ өлеңде мін жоқ. Бірақ біздің буын жазып жүрген ақ өлең екеуінің арасы жер мен көктей. Ба­баларымыздың жырын балта­лап бұза алмайсың. Мысалға Қазту­ған­ның мына өлеңін қараңыз:

Арғымақтың баласы
Арыған сайын тың жортар.
Арқамнан қосым қалар деп,
Ақ дария толқын күшейтер.
Құйрығын күн шалмаған балығым,
Ортамнан ойран салар деп 
Доспамбетке қараңыз:
Екі арыстап жау шапса,
Оқ қылқандай шаншылса,
Қан жусандай егілсе,
Аққан судай төгілсе,
Бетегелі Сарыарқаның бойында,
Соғысып өлген өкінбес.

Өлең бе? Өлең! Поэзия ма? Поэзия! Ақ өлең осындай болса ала­лап неміз бар? 

«Алпысыншы жылдары да ақ өлең жазғандар көп болыпты ғой, солар неге оқылмайды бүгін? Қазір ақ өлең жазып жүргендерде кейін жоқ болып кете ме?» деген ақын інім алаң көңілмен. Доспамбет, Қазтуғандардай болса мәңгі оқы­ла­ды ғой. Алпысыншы жылдарды қайдам, біздің замандастардың ақ өлеңінде қуат жоқ. Керісінше бітпейтін бір мұң. 

Ақ өлең атауының өзі келімсек, кірме екен. Бұрын бұны ақ өлең деп алаламапты. Өлең деп қана атаған. (Өйткені ол шынымен Өлең болған). Ақ өлең деген атау ағылшынның blank (ұйқасты өшіру, жоғалту) деген сөзін француздардың blanch (ақтау) деп аударуынан кеткен жаң­сақтық екен. Осы қате тәржіма француздан орысқа, орыстан қазақ­қа жеткен. Және еуропаша ақ өлең­дету пайда болды бізде.

Испан ақыны Хорхе Падрон ай­тыпты, біз ұйқастан әлдеқашан өтіп кеткенбіз деп. Сөйтсек еуро­па­лық ақын біткен ақ өлең жазады екен де, ТМД елдері ғана ұй­қас­қа ұйып отыр екен. Бұған бола на­мыс­танайық па? Жоқ. Жапондар хай­куін дәріптегендей қара өлеңді сақ­тап, ақ өлеңді баптау керек. Егер өлеңнің музыкасын, екпінін сақтай алсаң ұйқасты «өлтіруге», «жоюға» болады. Күлтегін, Доспам­бет, Шалкиіз, Қазтуған, Бұқар… Жұ­мекен, Темірхан, Жүкел аға­лары­мызша. 

Білгішсінді демеңіз, түйсік танымымыз осылай сөйлеп тұрған соң ақ қағазға ақтарылдық. 

Жанат ЖАҢҚАШҰЛЫ

Қарағанды