Мұндай шешім қабылдау ресмилік, саяси астар мен дипломатиялық әрекеттің әсері емес, осыншалықты ұлы тұлғаны шынайы, дәл, адами тұрғыда құрметтеу деп есептеймін.
Шекспирдің тілімен айтқанда бұл «сүйіспеншілікке сүйіспеншілік» секілді. Рас, Айтматов Өзбекстанды да, Қазақстанды да туған ұлы секілді, шын көңілмен, сонда өмір сүрген халыққа тән мәдениет пен тарихқа қанығып жақсы көрді. Біз қазақ және өзбек ұлтының мәдени-ғылыми интеллигенциясы Шыңғыс Төреқұлұлын қаншалықты құрмет тұтқанын, өз кезегінде Айтматовтың оларды да жоғары бағалағанының куәсі болдық. Ең бастысы, ол ұлы өркениетке тән осы бір рухани ауызбіршіліктің жойылмауы үшін, экономикалық және саяси менмендіктің кеселіне ұшырамау үшін, Түркістанның өткен тарихы ұмытылмауы үшін көп еңбек сіңірді.
Өзбекстан президенті бұған дейін Айтматовтың туғанына 90 жыл толу мерейтойын мемлекет көлемінде атап өту туралы жарлық шығарғанын жазған болатынбыз. Сол кезде бастан өткерген сезімді сөзбен айтып жеткізу қиын. Мұндай шешімнің құны жоғары. Сондай-ақ осындай қадамдар дәл қазіргі дәуірде, өзара мәдени-экономикалық дамудың уақытында өте қажет. Кейде өңірімізде болып жатқан іс-шаралар ортақ болашағымызға негізделген іргетастың қаланып жатқанындай әсер қалдырады. Біз нығайып келеміз. Ортақ ата-бабамыздың даналығына, қайнар көзіне, ынтымақтастықтың нағыз бұлағына қол созып келеміз.
Шыңғыс Төреқұлұлы 2008 жылы Орталық Азияның заманауи әсем қаласы Астанаға сапарлап қайтқан болатын. Өкінішке қарай, бұл жазушының соңғы сапары екен. Еуропаның дәлдігі мен Азияның даналығын бойына сіңірген тұлға әрі жазушы үшін қазақтардың жаңа елордасы өте ұнағанын білеміз. Шаһар туралы жылы пікірін Айтматов мақтанышпен жиі айтып тұратын.
Негізінде Шыңғыс Төреқұлұлы қазақ мәдениетін, елдегі ұлттық руханиятты терең әрі кеңінен түсінген жазушы. «Боранды бекет», «Жан пида», «Кассандра таңбасы» еңбектерінің авторы көп жақты тұлға болғанына қарамастан, бұл оның адами және суреткер болмысының екінші жағы еді. Оның жазған еңбектерінде ұлы даланың алыбы, Сарыөзек жазбаларында кездесетін қазақ халқының аңызына арқау болған Едігенің бейнесі көрініс тапты. Меніңше, Айтматов Қазақстанда ерекше танылды. Ал оның қазақтарға, Ұлы дала мен бас айналдырар кеңістікке ұмтылысы ішкі суреткерлік қажеттілігі, кең-байтаққа, ғарыштық деңгейге, эпикалық ойлаудың жаңа бір түріне құмарлықтан туындады.
Сонымен Қазақстанның жаңа елордасында Шыңғыс Айтматов атындағы кең әрі лайықты көше пайда болды. Шаһарда Манас көшесі бар екенін естен шығармайық. Сондай-ақ Алматыда да Манас атындағы көше бар. Шыңғыс Төреқұлұлының 90 жылдығы Астанада сәуірде басталып, Айтматов атындағы үлкен форум өтті. Халықаралық Түркі академиясы ұйымдастырған жиында осы жолдар авторының «Айтматов. Империяның соңғы жазушысы» атты қоғамдық және биографиялық зерттеу кітабы таныстырылды. Астанада жарық көрген осы кітап Мәскеуде «Ұлы тұлғалар өмірінен» сериясы аясында қайта басылып шықты. Ал оның түрікше аудармасы жақында Анкарада оқырманға жол тартады. Қысқаша айтқанда, қазақ-қырғыздың керемет достығы жалғасын тауып келеді.
Мұның астарында саясаттың ықпалы бар ма? Әлбетте. Әйтсе де, жоғарыда айтып өткенімдей осы оқиғалар – біздің ортақ түсінігіміздің жарқын көрінісі. Мұнда түйсік, мәдени кодымыз, өңірлік қажеттілікті түсінуіміз ортаға шықты. Қазіргі уақытта, тарих таразысына тартылған нәрсе көп тұста, ең әуелі тәуелсіз даму жолында жүріп түйсігіміз бен геосаяси серпілістердің пайда болуын түсіну және мәнін ұғыну оңай.
Сөз соңында Астана шаһары туралы бір-екі ауыз айта кеткенді жөн көрдім. Астана – заманауи Қазақстанның қарыштап даму қадамдары анық көрінетін қала. Астана – Қазақстанның жаңа символы, жаңадан ашылған кітап. Маған Алматы өте ұнайды, жиі барып тұрамын әрі Бішкектен де алыс емес. Бірақ қазақтардың жаңа елордасының архитектурасынан елдің саяси түйсігі, арман-аңсары мен өршіл рухының сипаты сезіліп тұрады.
Кейбір қазақтар шаһарға миллиардтаған қаржы құйылғанына разы емес екенін білемін. Бірақ бір кездері Санкт-Петербург салынып жатқанда бірқатар орыстар қаланың түпкі маңызын түсінбей, жек көріп кеткен еді. Әсіресе бәсекелес шаһар пайда болғанына мәскеуліктер наразы болды. Жылдар өткеннен кейін ғана Пушкин секілді орыстың қаймақтары Санкт-Петербургтен жаңа қала көріп қана қойған жоқ, сонымен қатар Ресейдің Солтүстік шұғыладағы мемлекеттік стратегиясының архитектуралық тілін түсінді. Қазақтар да осындай шаһар салудың қажеттігін, геосаяси жағдайға байланысты елорданы көшіру даналық екенін бағалай білетініне сенімдімін. Қазірдің өзінде шаһар қазақтардың діліне, олардың ұлттық түсінігіне ерекше әсер етіп отырғаны байқалады.
Қайырлы болсын, құрметті қазақ бауырлар!
Осмонакун ИБРАИМОВ,
Қырғызстан Ғылым академиясының мүшесі, профессор, Қырғызстанның бұрынғы мемлекеттік хатшысы
