Суретті түсірген Ерлан ОМАР, «Егемен Қазақстан»
Бұл мақалада біз туризмді дамыту үшін міндетті түрде қажет етілетін жайларды – саланы субсидиялауды шешу, қомақты инвестиция құю, тиісті салықтық жеңілдіктер енгізу, туризм инфрақұрылымын жасау, туристік нысандарға апаратын жолдарды жөндеу, жергілікті атқарушы органдар үшін туризм бойынша тиісті нысаналы индикаторларды орнықтыру, жолаушы билеттерінің, қонақүйлердің бағасын төмендету мүмкіндігін қарастыру, білікті мамандар дайындау, сервисті жақсарту, байланысты жолға қою, туризм жарнамасын жетілдіру... сияқты қаптаған мәселелерді қозғамақ емеспіз. Олар қазір Үкімет жасап жатқан Қазақстан Республикасында сырттан келу және ішкі туризмді дамытудың 2019-2023 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында қамтыларына, ол бағдарлама қабылданған соң нақты іс басталарына сенім артамыз.
«Құшағың жетпейтінді құшақтай алмайсың». Сондықтан мәселенің бір ғана қырына тоқталуға тура келеді. Мәселенің ол қыры – ішкі туризм.
Әлемнің қай еліне барсаңыз да негізгі туристік нысандарды тамашалаушылардың дені сол елдің өз азаматтары екенін көресіз. Қай елдің адамдары да әлемді тамашалауды алдымен өз елін аралаудан бастайды. Елімізде ішкі туризмді дамытуда ілгерілеушілік байқалмайды емес, байқалады. Мысалы, 2017 жылы өз азаматтарымыздың елді аралауы 2016 жылмен салыстырғанда 19,74 процентке артып, туристік нысандарға бару саны 5,6 миллионға жеткен. Әрине, бұл бәрінен бұрын бізде өткен жылы тамаша ұйымдастырылған ЭКСПО-2017 көрмесінің игі ықпалы. Көрме күндерінде халқымыздың елдің қиыр-қиырынан Астанаға қалай ағылғаны әлі күнге көз алдымызда. Сондықтан 2016 жыл мен 2017 жылдың арасындағы елеулі айырмашылықты елдегі туризм саласының бөлекше бұлқынысындай бағалай салу мәселенің байыбына бармау болып шықпақ. ЭКСПО демекші, Үкімет сағатының қарсаңында бізге жеткен тағы бір жақсы жаңалық – Астананың 2019 жылы Қала туризмі бойынша жаһандық саммитті өткізу құқын жеңіп алуы да сол көрменің жаңғырығы екендігі талассыз. Бұл жайында Қала туризмі бойынша Сеул қаласында өткен VII жаһандық саммитте жария етілді. Оған 57 елден қатысқан мыңнан астам адамның дауыс беруі барысында елордамыздың Бүкіләлемдік туристік ұйымның барлық талаптарына жауап береді деп танылғаны, сөйтіп мұндай саммитті бұрын өткізген, туризм жөніндегі тәжірибесі бай Ыстанбұл, Мәскеу, Барселона, Марракеш, Луксор, Куала-Лумпур, Сеул сияқты қалалардың қатарына қосылғаны қуанарлық жай. Мұның өзі Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың ел туризмінің мәселелеріне тұрақты, ал кейінгі жылдар ішінде ерекше көңіл бөлуінің арқасы. Елбасымыздың биылғы жаздың өзінде Алакөлде, Бурабайда, Ақтауда арнайы болып, кеңестер өткізуі, нақты тапсырмалар беруі бұл іске бөлекше серпіліс қосып отыр. Туризмді дамыту бойынша алдымызға 2023 жылға дейін саланың елдің ішкі жалпы өніміндегі алар үлесін 8 процентке жеткізу міндеті қойылды. Қазіргі таңда туризмнің ІЖӨ-дегі үлесі небәрі 1 процент екенін ескерсек, мұның қандайлық қиын меже екенін көреміз. Бұл істе туризмді дамытудың ішкі ресурстарын іске қосудың маңызы ерекше.
Туризмнің ІЖӨ-дегі үлесі 1 процент деуін дедік-ау. Бірақ осы ресми мәліметтің күмән туғызатын тұстары да байқалатындай. Саланың статистикасын жүргізуде кемшіліктер бар деп шамалаймыз. Нақты мысал келтірейік. Үкімет сағатын дайындайтын жұмыс тобының жетекшісі бола жүріп, біз мынандай жайды анықтадық. Өткен, 2017 жылы елімізде 13,3 миллион адам туристік қызметті пайдаланушы ретінде тіркелген екен. Солардың орналасқан орындарында тіркелгендері 5,3 миллион адам. Қалған 8 миллиондай адамды қонақүйлердегі тізімнен таба алмайсыз. Рас, Интернеттегі хабарландырулар бойынша жеке пәтерлер тауып, орналасатын туристер де болады, олар – төмен бағаны іздейтіндер. Сонда да жеке пәтерде тұрған туристердің саны бір жылда 8 миллиондай адамға жетеді дегенге сене қою қиын. Бұл арада қонақүй бизнесінің көлеңкелі тұстары көлбеңдейтіндей көрінеді.
Ішкі туризмде өзіміздің халықтық қымбат қасиеттеріміздің, дарқан дәстүрлеріміздің мүмкіндіктері толық есепке алынып отырмаған сияқты. Соның бірі – ағайынның, туысқанның, дос-жарандардың аралас-құраластығы, алыс-берісі, барыс-келісі. Жұмысымыз жүріп, тұрмысымыз түзелгелі бері қазақтың тойы да көбейіп, сол тойларға алыс-жақыннан қонақ шақыру қалыпты жайға айналып барады. Құдалыққа сонау Атыраудан Алтайға жиырмашақты адамның аттануына да тым таңданып жатпаймыз қазір. Осы арада қарапайым жайларды еске салуға тура келеді. Негізінде «тур» деген сөз бір жерге барып-қайтуды ғана білдіреді. «Туризм» деп адамның күнделікті тұратын орнынан басқа жерге баруын айтады. Анықтама тілімен жазар болсақ, «Изменение места: перемещение в место, находящееся за пределами ежедневной среды обитания». Қазақтың ұлан-ғайыр даласында арлы-берлі ағылып жүрген ағайынның бәрінде де белгілі бір дәрежеде туристік сипат бар. Олар ішкі туристер: жолға шығады, ұшаққа, пойызға, автобусқа билет алады, қонақүйге орналасады, асханаларда, кафе, ресторандарда тамақтанады, барған жерінен базарлық алып қайтады, ел көріп, жер көріп, өзінің жанын байытады. Шын мәнінде бұл кәдімгі каучсёрфингтің (гостевой туризм) дәл өзі. Бірақ, қазірше осы жүрістерден сервиске, көлік логистикасына түсімдер, олардан төленіп жатқан салықтар туризмнің есеп-қисабында атымен қамтылып отырған жоқ. Бұл да ойланатын жай. Әрине, қыдырғанның бәрін туризмге жатқыза беруге болмайтыны рас. Бірақ, сол жүрістерінде адамдар тек қонақтықпен шектелмей, өңірдегі тарихи-мәдени мұрамен танысса, табиғат ескерткіштерін көрсе, неге олардың туризмге атымен қатысы жоқ деп қаралуға тиіс? Жалпы, каучсёрфингтің мүмкіндігі мол. Көзін тауып ұйымдастыра білсек, ол ауылдық жердегі ағайынның қосымша табыс көзіне айналар еді. Қала тұрғындарына өз үйлерінен орын беріп демалдыру, көлік жетер жердегі табиғатты тамашалату, ескерткіштерді көрсету арқылы екі жақ та пайда табады. Үй иесінің олжасы белгілі. Қонақтың да өз олжасы өзінде. Таза ауада жүріп, таза тамақ ішіп, денсаулығын түзеуі бір олжа болса, қалада қазақша сөйлете алмай жүрген балаларын тілдік ортаға салып жіберіп, ана тіліне бейімдеуі, бойына қазақы тәрбие, қазақы мінез сіңіруі бір олжа. Айналып келгенде ұлт ұтысқа шығады.
Әрине осы айтылғаннан қонақтық туризм ішкі туризмнің басты бір көзі екен деген түсінік тумауға тиіс. Қонақтық туризм оның шағын бөлігі ғана бола алады. Сөздің реті келіп тұрғанда мынандай бір ойымызды да ортаға сала кетейік. Қазақ – бауырмал халық. Ағайыншылмыз, туысқаншылмыз. Аралас-құраластығымыз басқалардан әлі де анағұрлым артық. Бірақ біздің салт-санамызға да сынақ салатын сәттер көбейіңкіреп барады. Мына зырылдаған заманда баяғыдай ағайынды аңсағанда атқа қонып, алысқа аттанып жүре беретін мүмкіндік жоғы рас, сөйтсе де жаңағы айтқан алыс-беріс, барыс-келістің бәрі дерлік негізінен екі жағдайда – торқалы той мен топырақты өлімде болуға айналып тұрғанын несіне жасырайық. Нағыз бауырмалдылық, шын сыйластық бір-біріңді ұзақ көрмей кетсең іздеп тұратын, сағынатын көңілден, соқталдай себеп таппай-ақ табысудан танылуға тиіс. Сондықтан ағайын-туғанның, құдалардың, дос-жаранның жиі-жиі шақырысуы, бір-бірінің елін, жерін көруге құмар болуы, қадірлі қонақты барған бетінен қайтқанша астатөк дастарқаннан, шаштатөк тойдан бас көтертпей қоймай, қолдан келгенінше, шама жеткенінше туған өлкенің тамаша табиғатымен, тағылымды тарихымен таныстыруға ұмтылу бірте-бірте бойымызға сіңе берсе дейміз. Мейлі, туризмге тікелей жатқызылмаса да мұның өзі біздің өмір салтымызға бірте-бірте әсер етпей қоймайтыны анық.
Ішкі туризмді дамытудың бір жолы, көп қаржыны қажет етпейтін, сенімді жолы – жалпы туризм туралы қалың жұртшылықта қалыптасқан түсінікті түзету. Туризмді тек шетке шығу деп, туристерді тек шеттен келгендер деп қарайтын қарапайым, нақты айтсақ – қарабайыр ұғымды өзгерте алсақ та біз талай нәрсеге қол жеткізер едік. Бізде тіпті «Турист болған немді алған?» деп ойлайтындар табылса да таңданудың жөні жоқ. Ежелден еңсемізді езіп келе жатқан енжарлықты еңсере білсек, ел көруге, жер көруге деген құштарлықты оята алсақ, ішкі туризмді көбейтудің кілті табылып кетуі әбден мүмкін. Амал не, жағдайы келмейтіндердің жөні басқа, қаржылық мүмкіндігі болып тұрғандардың да туған елінің қиыр-қиырын қызықтауға мойыны жар бере бермейтіні бар.
Біздегі толып жатқан турфирманың бар арман-аңсары – азаматтарымызды амалын тауып алыс елдерге асырып жіберу. Онда не болып, не қоятынын ойлап басы қатпайды, ешқандай шығыны шықпайды, о жақпен хабарласып, бұ жақтан адам тауып берсе болды, арасындағы айырма ақшаның арқасында алшаңдап жүре береді. Бұл жердегі түйін қазақстандықтардың тапқан-таянғанын шет елдерге тастап келіп жүргенінде ғана емес. Ағайындарымыздың біразы сол елдерге кейде бару үшін, басқалардан қалмау үшін баратынында, «онда біз де болғанбыз» деу үшін де баратынында ғана емес.
Елбасымыздың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласы – қатпар-қатпарлы терең туынды. Осы бірегей бағдарлама аясындағы тапсырма бойынша Қазақстанның қасиетті жерлерінің географиясы жасалды. Сондағы ерекше бағаланатын табиғи мұра ескерткіштері, археологиялық ескерткіштер және орта ғасырлық қалалық орталықтар, діни және ғибадат орындары, тарихи тұлғаларға қатысты қасиетті орындар, саяси, тарихи оқиғаларға қатысты қасиетті орындар қадірін білген адамға ғажайып байлық. Қазығұрт тауы, Әулиетау, Бектау ата тауы, Жылаған ата бұлағы, Ақмешіт үңгірі, Қоңыр Әулие үңгірі, Мұзтау, Хан Тәңірі, Отпан тау, Шарын шатқалы, Жаманшың кратері, Тамшыбұлақ сияқты табиғи мұра ескерткіштері, Торғай геоглифтері, Таңбалы тас, Ботай қонысы, Отырар, Тараз, Ақыртас, Сарайшық, Сауран сияқты археологиялық ескерткіштер, Қорқыт Ата кешені, Бегім ана мұнарасы, Әзірет Сұлтан кешені, Бекет ата мешіті, Жошы хан кесенесі, Алаша хан кесенесі, Жаркент мешіті сияқты діни орындар, арғы-бергідегі тарихымызда жарқын ізін қалдырған ұлыларға қатысты қасиетті жерлер, басқа да санап шығып біте алмайтын асылдарымыз халқымыздың ұл-қызының көруіне, қызықтауына, бағалауына, мақтан тұтуына әбден лайықты. Тек баруға уақыт табу керек, өз еліңді танып-білуге деген ынта-ықылас керек. Жергілікті орындар халықтың сол орындарды тамашалауына тиісті жағдай жасауға тиісті.
Еліміздің табиғаты қандай ғажайып! Жер бедері тіпті бөлекше. Қазақ жерінде мұхиттан басқаның бәрі бар. Бір өзінен әлемнің табиғат ландшафтының бәрі табылады. Сегіз мың метрлік шың да бізде, мұхит деңгейінен төмен қия да бізде, шалқыған көл де бізде, тусыраған шөл де бізде, асқақтаған тау да бізде, жайқалған бау да бізде, бетпақ дала да бізде, көрікті қала да бізде, бәрі бізде! Қазақ жерінде климаттың барлық түрі бар. Жазы – жаз. Күзі – күз. Қысы – қыс. Көктемі – көктем. Әр маусымы өзінше әдемі. Қызылорданың қайнаған күнінің өз қызығы бар, Арқаның арқыраған ақ боранының өз қызығы бар. Бәрі өзіңнің туған жеріңнің табиғаты. Осындағы ескерткіштердің бәрін біздің ата-бабаларымыз тұрғызған. Әрқайсысында қолдарының таңбасы бар. Алайда, біздің ағайын оларды көруге асыға қоймайды. Ақыр аяғы Алматыда тұрып Шымбұлаққа бір шығып қайтуға уақыт таппайтын шаруабастығымызға не айтарсыз? Сондаймыз. Біздің қазақ қазірше табиғатты тамашалауға бой үйретпей-ақ келеді. Аң-құстың қызығын да, балықтың қызығын да, саңырауқұлақтың қызығын да, жеміс-жидектің қызығын да, тауға шығудың қызығын да, шаңғы тебудің қызығын да көріп жатқан өзіміздің басқа ағайындар. Жақсы әдеттен үйренуге асығар емеспіз.
Елбасымыздың өзінің бастамашылығымен жүзеге асырылған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының аясында қазақ жерінің небір тамаша ескерткіштері жаңартылды, жөнделді, амал не, оларға барар жолды, басқа жердегілер былай тұрсын, сол өңірлердегі жұртшылықтың өзі біле қоймайды. Осыдан кейін сыртқы туризмнің жолы ашылмай жатқанына қалай таңданарсыз?! Өзіміз көрмейтінді өзгелер көрер деудің, өзіміз бармайтынға өзгелер барар деудің жөні бар ма? Жоқ. Сондықтан алдымен ішкі туризмді жандандыру арқылы ғана сыртқы туризмге қозғау сала аламыз. Аты барда желіп жүріп жер танитын қазақы қалыпты жаңа заманда ел аралауға, жер қызықтауға құмарлыққа ұластыруға ұмтылу жөн. Ол үшін туризмнің қадір-қасиетін жылдар бойы жалықпай жазып, жарқырата көрсетіп, жалаулата жарнамалайтын жүйелі жұмыс керек.
Отаншылдық деген Отаныңды білуден басталады, ал білу деген көруден басталады. «Адамның мейірі екі көзінде» дейді қазақ. «Жақсы көру» деген сөз тегіннен тегін шықпаған. Көрген нәрсеңді ғана жақсы біле аласың, жақсы білген нәрсеңді ғана жақсы көре аласың. «Мың естігеннен бір көрген артық» – дәл осы туризмге бұрып айтуға болатын сөз. Сондықтан жергілікті атқару органдары, ең алдымен әкімдіктер, ішкі туризмді дамытуға қазынаға қомақты қаржы түсіретін табысты сала, болашағы мол бағыт ретінде ғана емес, Елбасымыздың рухани жаңғыру жөніндегі тапсырмасын нақты жүзеге асырудың тетігі ретінде де қараса деген тілегімізді жеткіздік Үкімет сағатында сөйлеген сөзімізде. Астана, Алматы, Шымкент қалаларының, облыстардың әкімдерінің рейтингін анықтайтын өлшемдер қатарына туризмді дамыту жөніндегі жұмыс көрсеткіштері қосылса, мұның өзі осы істі жандандырудың бір тетігіне айналып, туризмнен түсетін табысты көбейту үшін жауапкершілікті арттыруға септесер еді. Әрине, бұл арада әр өңірдің туристік мүмкіндігі нақты сараланып қаралғаны орынды болады.
Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың өз мақаласында: «Ішкі және сыртқы мәдени туризм халқымыздың қастерлі мұраларына сүйенуге тиіс» деп атап айтқанын тағы еске салғымыз келеді. Халық мұрасы – отаншылдықтың бастау-бұлағы. Біз халықтың санасына жалпыұлттық қасиетті орындар ұғымын сіңіруіміз керек. Ұлы даламыздың ұл-қызының туған жерді қадірлеуі, қастерлеуі, елдің барлық өңірлерін бірдей білуі, әр жердің жәдігерліктерін жанына жақын тұтып өсуі ұлт бірлігін бекіте түсетінін естен екі елі шығармағанымыз жөн.
Сауытбек АБДРАХМАНОВ,
Мәжіліс депутаты