Осы тақырыпта баяндама жасаған А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, қазақ тілін латын әліпбиіне көшіру жөніндегі Ұлттық комиссияның мүшесі, профессор Ерден Қажыбек Қазақстандағы жазу тарихына шолу жасап, латын әліпбиін енгізудің тиімді шешу жолдарын, ғылыми жұмыстарды мемлекеттік тіл саясатымен өзара сабақтастырудың тәсілдері туралы жан-жақты әңгімеледі. Қазақ тілінің латын әліпбиіне көшіру реформасының басты ерекшелігі, өзге көрші елдердің тәжірибесін толықтай таразылап, халықпен, қоғаммен, ғалымдармен ақылдаса отырып, қолға алынуында болып отыр. Қазіргі қолданыстағы тіліміздің өзі бір күнде қалыптаса қалған жоқ.
Ол өзінің қалыптасу тарихында бірнеше кезеңдерді бастан өткерді. Ерден Қажыбек 1917 жылы Орынборда өткен үлкен жиында әліпби мәселесі талқыланып, онда ұлт зиялыларының арасында көзқарас қайшылығы, дау туындағанын мысал етті. Революция кезінде сыналап еніп жатқан кірме сөздерді айнытпай айтқанда және осындай сөздер көбейген жағдайда тілдің шырқы, құрылымы бұзылатынына олар алаңдаушылық білдірген. Кез келген сөз өз тілінің заңдылықтарына бағынып өмір сүреді. Қазақ тілінің жүріп өткен жолын тарихи мәліметтермен байланыстырған институт директоры 1920 жылдары А.Байтұрсынұлы бастаған алаш қайраткерлерінің көпшілігі «бұл халықтың емес, биліктің шешімі» деп қазақ тілін латынға көшіруге қарсылық білдіргені туралы деректі алға тартты. Елдегі саяси ахуалдың ауырлығына қарамастан басқа жол болмағандықтан, тұтастықты сақтап қалу мақсатымен А.Байтұрсынұлының жетекшілігімен бірқатар ғалымдар білек сыбана жұмыс істейді. Осы саясат шеңберінде жүріп-ақ шығыс тілдерінің ерекшелігін ескере отырып, бүкіл түркі елдері бір-бірінен алыстамау үшін тез түсінісетін, жақындастыра түсетін ортақ әліпби үлгісін жасауды мақсат етеді.
Сол кездегі Алаш қайраткерлерінің әрқайсысы осы мақсатқа мүдделі болды және өздері де Еуропа тілдеріне жетік еді. Қылышынан қаны тамған кеңестік кезеңде шығыстану ғылымы, түркология саласы ғылымның стратегиялық маңызы зор салаларының бірі болды. Орталықтағы ғылым бетке ұстарлары ғасыр басындағы қазақ ғалымдарының еңбегін жасырғысы келгенімен, еш айналып өте алмайтын еді. 1970 жылдары Мәскеуде кеңес түркологтары кеңесінің төрағасы, академик Андрей Кононов үлкен ғылыми сөздік кітабын жарыққа шығарғанда, соның тұтас бір тарауын А.Байтұрсыновқа арнайды.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Зейнеп Базарбаева «Латын графикасына негізделген жаңа қазақ жазуы» жайлы, Нәзира Әміржанова «Латын графикасына негізделген қазақ жазуы: тарихы мен бүгінгі жағдайы» туралы, тарихшы Светлана Смағұлова «Қазақ жазуындағы бүгінгі өзгерістер: тарихы мен тағылымы», профессор Қалбике Есенова «Жаңа емле: жаңалықтар, ұсыныстар, күрделі мәселелер» төңірегінде ой толғап, бірауыздылықпен ел болып жұмылып, Ахаң қағидаттарына оралып, сөзден іске көшетін уақыттың әр сәтін ұтымды пайдалануға шақырды. Қазақ тілі заман талабына сай өзгеріп отырғанымен, Алаш қайраткерлері қалап кеткен ғылыми іргетасы мен негізі мығым, сондықтан ол ұтымдылығы әлі талай кезеңде де қажеттілігін жоғалтпайды.
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ
