Әлімғазы Дәулетхан сонау жетпісінші жылдары «азаматтығы жоқ тұлға» деген құжатпен 17 жыл бойы «екінші сортты» адамға айналып, Көкшетауда және Шымкентте әртүрлі қара жұмысты атқарып жүрді. Сол жылдары жоғары оқу орнын енді ғана бітіріп ел жақта қызметте жүргенімде Әлімғазы Дәулетханның «Сырымды айтам» атты алақандай ғана повестер жинағын оқыдым. Повестері қазақ ауылының тұнып тұрған таза бұлағындай тұнық, сол кездің өзінде архаизмге айналып бара жатқан этнографиялық атаулармен өрілген елеулі шығарма еді. Ол кезде Әлекеңді жыға танымасам да, сол шағын кітабы есімде қалып қойыпты. Қаншама жылдан кейін бір-бірімізге рухани жақын жанашыр аға-ініге айналдық.
Жоғарыда айтқанымдай, бұл кісі ұлттық мүдде жолындағы күресте тынымсыз еңбек етіп келеді. Саналы ғұмырын таза ғылыми еңбек жазуға арнаған Әлімғазы Дәулетханды бүгінгі күрескер азамат ретінде де ел таныды. Осы сөзіме дәлел ретінде қайбір жылы Өскеменде «Flash!» деген газеттің бас редакторы Денис Данилевский Алаш көсемдерінің бірі, қазақтың аяулы тұлғасы Мұстафа Шоқайды өз мақаласында «фашистердің құйыршығы» деп балағаттап мақала жазды.
Артынша Сергей Михеев деген журналист аталған газетте «Как черное становится белым» деп аталатын тағы да бір мақала жариялады. Онда да Мұстафа Шоқайды қаралайды.
Мен мақала авторын сотқа бердім. Өскемен қалалық соты «журналистер фильм режиссерін емес, Мұстафа Шоқайды ғана фашистің құйыршығы атаған» деп үкім шығарды. Тіпті үкімге сәйкес сот шығындарын да сотқа берген мен төлеуім керек екен.
Осындай «қым-қиғаш» аласапыран күндерде империяшыл орыстарға қарсы Әлімғазы Дәулетхан «Ақ, аққа Құдай жақ» деген терең талдау жасалған мақаласын жариялады. Ол мақаланы «Айқын» газетіне шығарды. Сол мақалада: «Бұл күндері Қазақстанда да, Ресейдің өзінде де михеевшілдер (кешегі Солженицын мен Жириновскийшілдердің қазаққа, түркі халықтарына өшпенділік пен ұлтаралық жанжал ұрығын себушілер) аз емес. Ю.Алябьев, И.Михеев, М.Акимов, т.б. орыс шовинистері соңғы кездері тіпті құтырына шабуылға көшкені баспасөзден халыққа белгілі.
Олар Қазақстанның әлем мойындаған тәуелсіздігін, мемлекет құраушы ұлт ретінде қазақ халқын, оның мемлекеттік тілін мүлде мойындағысы келмейді. Сергейді сергелдеңге түсірген ең басты бас ауру – «Мұстафа Шоқай жолымен» деректі фильмінің халыққа, әсіресе Қазақстан жастарына ететін қайдағы бір «кері» әсері болса керек. Михеевтер не деп міңгірлесе, міңгірлей берсін. «Мұстафа Шоқай жолымен» деректі фильмі үлкен жолға шығып қойды», – деп айтқанынан-ақ мақаланың қаншалықты өткір жазылғанын аңғаруға болады. Батыл сөйлеу үшін де, терең парасат-пайым, білім мен үлкен жүрек керек. Осындай қайсар күрескер ағамыз сонымен қатар, жан-дүниесі өте нәзік адам екендігін екінің бірі білмеуі мүмкін.
Оның мұңайғанда ән шығарып, көңілденгенде домбыраны шебер ойнап, ән салатын өнерін көп адам білмесе керек. Қазақтың «Жігітке жеті өнер де аз» дегені осы Әлімғазы ағамызды көргенде ойыма оралады. Өйткені ол кісінің бойындағы өнерді санап бола алмайсыз. Жан-жақты. Тұнып тұрған қазына.
Бүгінде Әлекеңмен рухани көзқарасымыз үйлесіп, пікірлес, көңіліміз жақын, ағалы-інілі сыйлас достарға айналдық.
Жағда Бабалықұлының төте жазумен жазылған архивін бұл кісіден басқа ешкім де ретке келтіре алмасы анық. Соны білген Жағда ағамыз бүкіл қолжазбасын Әлімғазы Дәулетханға табыстап кетті. Ол қолжазбалар 56 папкаға (немесе қорапқа) жинақталған күйі Әлекеңнің үйінде тұр. Жағда Бабалықұлының баға жетпес байлығы – қолжазбалары мен жинаған еңбектерін қызы Роза Жағдақызы тек екі адамға – Әлімғазы Дәулетхан мен маған арнайы заңдастырып, сенімхат арқылы аманатқа берді.
Бүгінгі күні денсаулығының сыр бергеніне қарамастан ағамыз сол қораптарды кириллицаға түсіріп жатыр. Әлімғазы Дәулетхан Жағда Бабалықұлын ерекше құрметтеп, еңбегін халық арасында кеңінен дәріптеп келеді. «Осы жұрт Жағда Бабалықовты біле ме екен?» атты мақала жазып, этнографияға қосқан орасан еңбектерін жариялады.
Әлімғазы Дәулетханұлы қаймағы бұзылмаған қазақ арасында өскендіктен, өмірде көргені көп, білгені мол, мемлекетшіл азамат. Ұлтын жанындай сүйген, досқа адал, сертке берік жан. Ол қазақтың салт-дәстүрін терең білетін, салт-санаға жетік шығармашылық адамы екеніне менің көзім әбден жетті. Бұл қасиеттер Әлекеңнің туған топырағынан бойына сіңіп, өскен ортасы мен ата-бабасынан дарып, халықтық тәлім-тәрбиесінен бастау алғаны анық.
Әлімғазы Дәулетхан – біздің ұлттық-этнографиялық «Дәстүр» журналының алқа мүшесі, құрметті оқырманы. Әлімғазы ағамыздың басылымға жарияланған салт-дәстүр, ұлт тарихы туралы мақалаларын оқырмандар қызығып оқиды. Ағамыздың мерейтойына орай «Дәстүрдің» №4 (89) 2023 жылғы санында екі этнографиялық әңгімесін бердік. Тарихи-этнографиялық әңгімелері өте тартымды.
Рухы мықты Әлекең туралы тарих ғылымдарының докторы Зардыхан Қинаятұлы: «Тарпаң тағдыр, тентек ойдың иесі», – дей отырып: «Өмірінде қаншама іс тындырып тастағанымен, «Мен тасты шағып, тауды қопарып тастадым» деп жар салмай-ақ», айылы босатылмай, ауыздығымен жайылып, қоң алып жүре беретін қойшының ақ айыл торысы» сияқты адамдар болады. Арамызда мұндай адамдар аз емес, солардың бірі – мен білетін Әлімғазы Дәулетхан», – деп терең бағалаған.
Тарих ғылымдарының докторы, академик Хангелді Әбжан Әлімғазы Дәулетханның өнімді әрі батыл жазатынын, үндемей жүріп үлкен іс тындыратын ғылым қайраткері екенін баса айтып, «Адал еңбегімен жазып жүрген ғалым» деген баға берген. Кезінде жазушы Қабдеш Жұмаділов пен ғалым Мекемтас Мырзахметұлы да Әлекеңнің еңбегін жоғары бағалады.
Белгілі тарихшы Зардыхан Қинаятұлы тарихқа қатысты өтірік әңгімелердің бірі – Либайға қатысты айта келіп: «Әлімғазы сол кезде лауазымды тұлғалар бастап, көлденең көк аттылар қостап жүрген осы өтіріктің бетін ашып, ғылыми тұрғыдан дәлелдеп, жеңіске жетті. Тіресіп жүріп жеңді», – деді.
Сол кезде бірнеше тілді еркін меңгерген тарихшы Әлімғазы Дәулетхан: «Ли Байды қазақ қылу – Қытайдың болашақ экспансиясы үшін тарихи негіз жасап беру», – деген мақала жазды. Өкінішке қарай, елімізде орын алған, тарихты соншалық дөрекі бұрмалаудың бірі – б.з.б. VІІ ғасырда өмір сүрген қытайдың әйгілі ақыны Ли-Байды Шу-Талас бойында туған, қазақтан шыққан «Елібай» деген қазақ ақыны-мыс деген әфсәна еді. Әфсәна авторлары Ли-Байдан – Елібай (Елдібай), әкесі Ли Кіден – Алқаби, оның тоғызыншы атасы Ли-Хаудан – қазақ жасауға әрекеттенді. Осы қысылтаяң кезеңде баспасөзге шыққан үш тарихшының жанайқайын, қарсылық көрсеткен мақаласын оқыдық. Соның бірі – қытай тілі мен әдебиеті, түркілердің тарихын терең білетін Ә.Дәулетханның жауабы дұрыс әрі нақты болды. Бұл күрестің қалай өрбігенін Әлекең бүгінгі күні қызықты әңгіме етіп айтып отырады.
Басынан өткен қиын кезеңді жеңе білген, рухы мықты ағамыз Қытайдан елге оралған соң, білімін толықтырып, күндіз-түні еңбек етті. Ұл өсіріп, қыз тәрбиеледі. Бүгінде немерелерінің сүйікті атасы.
Тарих ғылымдарының кандидаты Әлімғазы Дәулетхан ғалым ретінде тарих, әдебиет, көсемсөз саласында 5 монография, 3 оқулық, 4 аударма, 170-ке жуық ғылыми-публицистикалық мақала, оннан аса ән мен төрт-бес күйдің авторы.
Қытайдағы диссидент жазушы Қажығұмар Шабданұлының еңбегі туралы тың мағлұматтар айтып, жазушының тірі кезінде атажұртына келуіне алаңдап, өз ойы мен пікірін БАҚ беттерінде ашық жазып, Қытай елінің қитұрқы саясатын әшкерелегені өз алдына бір жыр.
Бірнеше тілді, оның ішінде ұйғыр, қытай және түрік тілін жетік меңгерген Әлімғазы Дәулетхан отандық басқа ұлттың тарихшылары мен жазушыларының жалған мәліметтер келтіріп жазған еңбегін дәлелдеп, оқырманды елең еткізді.
Елжанды Әлімғазы Дәулетхан өзі көрген Шыңжаң қазақтарының мәселесін де үнемі назарында ұстап келеді. Қазақты жанымен сүйген ағамыз: «1,5 миллион қазақ Қазақстанға қосыла ма, әлде 9,5 миллион қазақ Қытайға қосыла ма?», – деп алаңдайды. Атажұртқа көшіп келетін қандастар үшін көптеген кедергі бар екенін үнемі айтып отырады.
Білгір маман, білімді тарихшы: «Өзінің ғылыми зерттеу жұмыстарыма қарай ерте замандағы біздің тарихымызды біртұтас қарастыруды – ең негізгі талап деп есептеймін. Мейлі қазақтың жерінде болсын немесе одан тыс, яки Моңғолия, Шығыс Түркістан, Ресей, тағы басқа республикалардың жерінде қалған қазақ тарихының іздері, ата-бабамыздың жүріп өткен жолы біртұтас қаралуы керек», – деген берік ұстаныммен еңбек етіп, қазақ ғылымына үлкен үлес қосқан Әлімғазы Дәулетханның қазақ әдебиеті зерттеушілері мен сыншылары назарынан тыс қалып келе жатқан тағы бір қыры – оның сын-зерттеулері еді. Естеріңізде болса, «қайта құру» басталған 80-жылдардың соңына ала «халық жауы» ретінде атылып кеткен Алаш арыстарын ақтау басталғанда біздің академик-профессорларымыз «түрі – ұлттық, мазмұны – социалистік қазақ кеңес әдебиетінің негізін қалаушы «Алыптар тобы» тізімін барынша жалаулатып, Міржақып, Шәкәрім, Мағжандардың аттарын атауға да батылдық таныта алмай және оған талпынғандарының өзі «әрі жақсы, әрі жаман» Мағжандар туралы айта бастады. Сондай ала-құла пікір ағыстарына батыл тойтарыс берген Әлімғазы Дәулетхан «Қазақ әдебиетін түрі – ұлттық, мазмұны – социалистік әдебиет» деп, 70 жыл бойы жаңылтпаштап келгеніміз жетер. «Қазақ әдебиетінің түрі де, мазмұны да ұлттық болуы керек» бізге тілі қазақша, мазмұны социализм мен компартия көсемдерін жырлайтын сарай ақындары керек емес. «Нағыз алыптар 70 жыл бойы қорланып, аты атаусыз кеткен Ахмет, Міржақып, Мағжандар бастаған Алаш ардагерлері емес пе еді?», – дегенді айта келіп: «Мағжан және қазақ поэзиясы» атты көлемді зерттеу еңбегін 1993 жылы жазып, 1994 жылы «Жұлдыз» журналының №5-6 сандарында жариялаған болатын. Ол тұста әдебиет зерттеушісі ретінде таныла қоймаған Әлекеңді қорашсынған талай «Қазақ совет әдебиетінің» профессорлары өре түрегелгенін баспасөзден білеміз. Кейінгі 30 жылдық рухани, әдеби өміріміздегі жаңғыру мен жаңару барысында ғалым Әлекеңнің көрегендігі мен нағыз ұлтшыл, алашшыл қайраткерлігіне көзіміз жетіп, көңіліміз сенген болатын.
Түйін сөз ретінде Әлімғазы ағамыздың «Мағжан және қазақ поэзиясы» атты зерделі зерттеуінде келтірген В.Г.Белинскийдің төмендегі үзіндісі мен тиянақтағанды жөн көрдік:
«Данышпандық дегеніміз – (Алыптар – данышпандар емес пе? – Ә.Д.) жеке адамның шығармашылық дамуының ең биік сатысы. Талант – данышпандыққа қарағанда шығармашылық кемірек дарындылық. Біріншілер – мезгілінде түсінілмей, танылмай, бағаланбай, көбінесе өз замандастарынан қуғын мен көреалмаушылыққа ұшырайды. Олардың даңқы келешекте өздерінің сүйектері қурап қалғанда мәлімденеді. Екіншілері – өз дәуірінің сүйетін, беделін жүргізетін адамдары болады. Бірақ тірісінде құрметтеліп, мақтаумен бақытты болып өтсе де, өлген соң бұл маңызды ала бермейді. Ал кейде көзі тірісінде-ақ олар өз даңқының сөнгеніне куә болады».
Қасымхан БЕГМАНОВ,
Қазақстан Жазушылар одағы төрағасының орынбасары, ақын
